APEL
|
NjEGOVO VISOKOPREOSVEŠTENSTVO
ARHIEPISKOP ZADARSKO -ŠIBENIČKI I MITROPOLIT DALMATINSKI G. NIKODIM
MANASTIRI
ARHIJEREJSKA
NAMJESNIŠTVA
Arhijerejsko namjesništvo šibeničko-benkovačko
Arhijerejsko namjesništvo kninsko-splitsko
POČECI
HRIŠĆANSTVA U DALMACIJI
Crkva
Hristova u Dalmaciji počinje u apostolsko doba, dakle već u prvom
hrišćanskom vijeku.
Ap. Pavla učenik, Tit, osnovao je dalmatinsku crkvu i bio je prvi episkop te
crkve. Propovjed Titova u Dalmaciji bila je po naredbi ap. Pavla. O tome
svedoči sam Pavle u svojoj Drugoj Poslanici Timoteju (4,10). A to isto
kazuju i nekoliki stari crkveni pisci. Teodorit, navodeći riječi Pavlove, da
je Kriskent pošao u Galatiju, a Tit u Dalmaciju, kaže, kako su ova dvojica
slobodni od onoga ukora, što je Pavle iskazao za Dimasa, koji ga jeostavio,
jer ga ovi poslušaše i pođoše da propovjedaju, prvi u Galatiju, a drugi u
Dalmaciju. Evsevije u svojoj istoriji crkve piše, da je Pavle poslao
Kriskenta u Galatiju, a Tita u Dalmaciju radi toga, da onaj upravlja onom
provincijom, a ovaj ovom. O tome govori i Jeronim u tumačenju pomenute
Pavlove Poslanice.
Spominje i Metafrast propovjed Titovu u Dalmaciji po Pavlovoj naredbi. Tu se
navodi, kako je apostol Prvozvani Andrej prošao kroz Dalmaciju za vrijeme
Titovo, pošto je već osnovao bio crkvu u Vizantiji i postavio tu prvog
episkopa Stahija. O Titovoj propovjedi u Dalmaciji govori i episkop
Končarević.
Titova je djelatnost u Dalmaciji trajala od 55. do 61. godine, i po
plodovima je bila bogata. Titu, u pravome smislu, pripada ime apostol
Dalmacije. Naredbu svog učitelja Tit je tako uspješno u Dalmaciji
izvršio, da kad je imao da ostavi Dalmaciju i da primi upravu kritske crkve,
Dalmacija je bila uveliko hrišćanska ne samo, nego je u njoj bila tada
uređena i oblasna crkva, kojoj je Tit bio prvi episkop. Glavno je sjedište
svoje Tit imao u tadašnjem glavnom gradu Dalmacije Solinu, i od tuda je on
polazio na apostolski svoj rad u okolna mjesta, a od tuda je on i upravljao,
kao episkop, dalmatinskom crkvom. U Solinu, kao važnom trgovačkom mjestu,
postojala je od ranijeg vremena i jevrejska sinagoga. Predanje kaže, da je
propovjed Titova obratila u hrišćanstvo i nekoliko solinskih Jevreja, i da
je u Solinu postojao zasebni hrišćanski hram, u kome se Tit sa
novoobraćenima Bogu molio i da je u tom hramu, kao poslije u Kritu,
postavljao prezvitere za Dalmaciju.
Blagodareći ovoj Titovoj djelatnosti u Dalmaciji, koju je on obratio u
hrišćansku vjeru po naredbi apostola Pavla, dalmatinska crkva ušla je u broj
apostolskih crkava, i punim se pravom zove apostolskom crkvom.
Poslije Titova odlaska iz Dalmacije, i da nova dalmatinska crkva ne ostane
bez svog pastira, ap. Pavle poslao je u Dalmaciju drugog učenika svoga,
Ermija, da Titovo mjesto zauzme, i da tu produži službu apostola i
episkopa. Šest je godina i Ermije upravljao dalmatinskom crkvom, do 68.
godine. U agiografijama istočne crkve hvali se djelatnost Ermijeva u
Dalmaciji, koji da je dostojan Pavlov učenik i Titov naslednik bio, i da je
dalmatinskom crkvom upravljao onako sveto i plodonosno, kao i Tit.
Pravoslavna crkva prenjela je to u odnosnu službu sv. Ermija, te ga i danas
proslavlja kao “najsjajnije svjetlilo sve Dalmacije, u kojoj je kao jarko
sunce širio mnogobrojne zrake, i vršeći svoju svetu službu priveo je ljudske
duhove iz mraka u svjetlost.” Vrlo je značajna ova pohvala istočne crkve sv.
Ermiju, kao dalmatinskom episkopu i apostolu, jer pokazuje, koliko je ta
crkva smatrala svojom Dalmaciju i koliko je staranja vodila, da se ona
ispuni jevanđeljskom svjetlošću. I time je ovo značajnije, što svi latinski
pisci, koji govore o Ermiju i njegovoj apostolskoj i episkopskoj djelatnosti
u Dalmaciji, zasnivaju se na podacima istočne crkve. Noviji latinski pisci,
koje nekoliko Farlati spominje, jednoglasno potvrđuju episkopstvo Ermijevo u
Dalmaciji.
Za vrijeme Ermijeva apostolata i episkopata u Dalmaciji, posjetio je
Dalmaciju i sam ap. Pavle. U svojoj Poslanici Rimljanima (15,19) ap. Pavle
piše, da je od Jerusalima i naokolo sve do Ilirika napunio jevanđeljem
Hristovim. O toj propovjedi Pavlovoj u Iliriku spominje i Jeronim Stridonski
u pismu svome Markeli. Svjedoči o tome i Grigorije Nisenski u besjedi svojoj
o prvomučeniku i arhiđakonu Stefanu. A da je Dalmacija sastavljala važni dio
staroga Ilirika, poznato je. O Pavlovoj propovjedi u Dalmaciji postoji živo
predanje kod Dalmatinaca i danas.
To predanje kazuje da je ap. Pavle idući sa istoka u Rim prošao putem, koji
je vodio pokraj staroga čuvenoga rimskoga grada Burnum (blizu današnjih
Kistanja), i da se tu zaustavio kod rijeke Titius (današnje Krke) i
propovijedao Hristovu nauku. Predanje ovo označava i mjesto, gdje se Pavle
zaustavio, a to je kod današnjeg pravoslavnog sveto-arhanđelskog manastira
na Krci. Prvi je zapisao ovo predanje u
XVII
vijeku poznati dalmatinski istoričar J. Lucije, koji piše, da je poznavao
jedan stari epigraf na slovenskom jeziku urezan na dasci, koji se čuvao u
pomenutom manastiru i svjedočio o boravku ap. Pavla u Dalmaciji. Pisac
XVIII
vijeka fratar G. Vinjalić u svojoj istoriji Dalmacije piše: “Rukopisna jedna
istorija bez imena piščeva spominje, da su u manastiru sv. Arhanđela, u kome
danas kaluđeri žive, nalazili se napisani dotični stihovi na slovenskom
jeziku u spomen boravljenja u tom mjestu ap. Pavla. Ovo je Vinjalić
zabeležio ka godini 65. poslije Hristovog rođenja, te bi se po tome znala i
godina, kad je ap. Pavle bio u Dalmaciji i propovjedao, a to bi bilo za
vrijeme, kad je Ermije bio episkop Dalmacije. Ovo predanje o Pavlovom
boravku i propovjedi u Dalmaciji zabeležili su i drugi pisci, koji su se
bavili istorijom dalmatinske crkve, kao Alb Fortis i Engel. Zadarski
precozit, danas već pokojni K. Bjanki, govoreći o postanku dalmatinske
crkve, dopunjava to predanje i piše: “U crkvi svetoarhanđelskog manastira
postojala je do kraja
XVIII
vijeka prastara slika, koja je prikazivala apostola naroda sv. Pavla gdje
propovjeda Jevanđelje Dalmatincima, i na toj su slici bili odnosni natpisi i
vidjeli su se Dalmatinci u njihovoj narodnoj nošnji.” Nažalost, ne postoji
više u manastiru Krci ni onaj epigraf koga spominje Lucije, ni ona slika, za
koju govori Bjanki. U svakom slučaju vrlo je važno ovo predanje, koje se za
toliko vijekova moglo živo održati, i koje u glavnome potvrđuje ono, što
egzegeti i istoričari pišu o Pavlovoj propovjedi u Dalmaciji, i što
potvrđuje dalmatinskoj crkvi apostolski karakter.
Dok je Ermije u Dalmaciji kao episkop djelovao, posjetio je Dalmaciju i
jevanđelist Luka. Svjedoči o tome Epifanije u svojoj istoriji jeresi, gdje
kaže, da je Luki povjereno bilo, da propovjeda Jevanđelje u raznim
provincijama, a između ostalih i u Dalmaciji. Koliko se vremena Luka zadržao
u Dalmaciji nije poznato, kao što nije poznato, ni koliko je vremena boravio
u Dalmaciji Pavle.
Poslije Ermija, spominju kao dalmatinskog episkopa, Domna
antiohijskog. Po onome što smo do sada rekli, Domn ovaj bio je treći
dalmatinski episkop: prvi Tit, drugi Ermije i treći Domn. Međutim većina
latinskih pisaca smatraju Domna prvim stalnim episkopom, a Tit i
Ermije da su bili samo episkopi regionarii, i da je Domna postavio za
episkopa apostol Petar 68. godine, te ga poslao u Solin gdje je Domn u
svojstvu arhiepiskopa upravljao dalmatinskom crkvom sve do 107. godine, kada
je mučenički svršio svoj život. Najstariji ozbiljniji pisac, koji o tome
govori, to je splitski arhiđakon Toma iz
XIII
vijeka. Piše: “Na mjesto njegovo (Titovo) blaženi Petar, apostolski knjaz,
poslao je u Dalmaciju jednog svog učenika po imenu Domna, po narodnosti
Sirijca, a po rodu Antiohijca, da propovjeda riječ života dalmatinskom
narodu, kao što je to Tit započeo bio. A blaženi je Petar tako ustanovio
bio, da budu postavljeni hrišćanski prvosveštenici u dotičnim gradovima
svijeta na onaj način, kao što je to u starina ustanovljeno bilo kod
neznabožaca, te u onim gradovima, u kojima su bili neznabožački
predstojnici, koji se zvahu protoflamini, naredio je da se postave episkopi,
a u glavnim gradovima dotičnih provincija, gdje su bili arhiflamini, da se
postave arhiepiskopi. Takvim je načinom za zemlje duž Jadranskog mora
odredio tri prvosveštenika: Apolinarija za Ravenu, glavni grad Emilije,
jevanđelista Marka za Akvileju, glavno mjesto Mletačke i Istre, i Domna za
Solin, glavno mjesto Dalmacije i Hrvatske. U Solinu je Domn za dugo
propovijedao, mnoge je u svojoj provinciji obratio iz neznaboštva, tu je ne
malu crkvu Hristovu osnovao i tu je najposlije mučenički svršio svoj život.
I od ovoga prvenstva apostolskoga dostojanstva svi Domnovi naslednici imaju
arhiepiskopsku čast od apostolskoga prijestola.” Ovo isto odprilike nalazimo
da je kazano i u
XII
vijeku, kada je po naredbi splitskog arhibiskupa Lavrentija napisao žitije
Domnovo Adam pariški. A sve to, kao da je napisano bilo još u V vijeku u
žitiju Klimenta Rimskog, koje je sastavio solinski episkop Esihije na osnovu
jednog, po Farlatovom mišljenju, Domnovog pisma, koje je izgubljeno. Na
osnovu ovoga i drugoga još Farlati je u predugom delu svoje knjige,
posvećenom Domnu, gledao i svakako nastojao da dokaže, da je Domn bio prvi
solinski episkop, i da ga je za episkopa postavio i u Dalmaciju poslao ap.
Petar. Ovako vjeruje i danas većina rimokatoličkih Dalmatinaca, - i protiv
tog verovanja ne bi se imalo šta reći, kad bi se uzelo da ono služi na
pothranjivanje u narodu pobožnih osećanja.
Ne dirajući u te osjećaje, mora se ipak kazati, da ne odgovara istorijskoj
istini, da je Domn bio prvi dalmatinski episkop. O tome nema istorijskog
dokaza, nego sve ono, što su kazali i arhiđakon Toma, i onaj Adam pariški,
zasniva se na nekom predanju, koje, kao što je u novije vrijeme dokazano,
nije istorijski opravdano. Nagađanje Farlatovo, da je možda postojalo kakvo
Domnovo pismo, kojim bi se stvar razjasnila, to nagađanje ne znači ništa,
jer nema nikakve osnove. U zapadnim martirologijama, kakvih Farlati
četrnaest navodi, nigdje nije kazano, da je Domno bio prvi episkop solinski,
nego se tu prosto spominje jedan episkop Domnion, a ne Domn, koji je
postradao u Solinu sa nekolicinom hrišćanskih vojnika. Od pisaca koji se
navode da su kazali, da je Domn bio prvi dalmatinski episkop, najstariji bi
bio pomenuti solinski episkop Esihije, i to u žitiju Klimenta, koje je ovaj
episkop napisao bio. Ali danas je dokazano, da takvo žitije Esihije nije
napisao, i da je sve ono o Domnovom episkopstvovanju u Solinu krajem I i u
početku II vijeka izmišljeno mnogo kasnije. Dokazano je naime, da nikakav
episkop Domn nije postojao u Solinu u ono doba, nego da je krajem III vijeka
bio jedan episkop, koji se zvao Domn, i koji je za vreme Dioklecijanovog
gonjenja mučenički svršio svoj život. Ovoga Domna prenijeli su na dva vijeka
ranije, i u žitiju njegovom dodali su, da ga je ap. Petar poslao u Solin za
episkopa, i da je on bio prvi solinski episkop. Otkrio je ovo prvi put prije
150 godina jedan učenik Dalmatinac, protiv koga je u svoje vreme Farlati
ustao bio. Danas pak naučnim argumentima to su opet istakli kanonik Fr.
Bulić i bolandist Ip. Delehaje. Mi mislimo da dotični, koji je izmislio
posao o onom prvom episkopu solinskom Domnu, stavio je onu legendu u pero
Esihija s toga, što je taj Esihije prvi solinski episkop, za koga se dosta
pouzdano zna i radi njegovih odnosa sa Rimom. Ovaj episkop Esihije mnogo je
radio i nastojao, da podigne značaj svoje katedre, i on je bio prvi, koji se
pokazao kao dalmatinski arhiepiskop i mitropolit. Ovo zvanje i pravo priznao
je Esihiju rimski patrijarh Zosim, kome je on radi ovoga u svemu ugađao.
Zgodno je dakle bilo istaći, da je ovaj Esihije napisao hvalu prvom po
značaju rimskom episkopu, Klimentu, i dosledno katedri rimskoj, na kojoj je
tada bio Zosim, i da je, radi uvećanja značaja svoje katedre, ustanovu iste
katedre stavio u vezu sa katedrom rimskom, te postanak te svoje katedre
pripisao jednom učeniku ap. Petra, čijim se Zosim smatrao naslednikom, a ne
Titovim, učenikom ap. Pavla, koji je tada već u očima Rima morao biti niži
od ap. Petra, i od podređenog značaja u Vaseljenskoj crkvi. Ovom našem
mišljenju i sumnjama istaknutim od onog starije učenog zapadnjaka, isto i
tvrdnji pomenutih latinskih pisaca, da je onaj Domn solinski episkop I
vijeka izmišljena ličnost, stoji u suprotnosti onome, što je napisao o Domnu
arhiđakon Toma, vrlo ozbiljni i savjesni pisac. Ali i ovo je razjasnio
pomenuti bolandist. Autoritetom, koji niko ne može poreći bolandistima,
kazuje on, kako je Toma na dobru vjeru bio zaveden u bludnju, i kako po
plemenitosti srca svoga on nije mogao ni pomisliti, da će se moći neistina
govoriti o takvom delikatnom predmetu, kakav je ovaj, i onda piše: “Žitije
Domnovo u prvobitnom svom obliku odnosi se u svim potankostima dobu
Dioklecijanovih gonjenja (299. g.). kada je ono napisano, mi nismo u stanju
da se tačno opredjelimo; ali u svakom slučaju to je moralo biti, kad je
solinska crkva počela gajiti, kao i druge okolne crkve, ambiciozne ideje da
su apostolskog porijekla. A da se to postigne, trebalo je naći kakav
postojeći dokumenat i udesiti ga tako, da kazuje ono što je tada trebalo.
Radi toga uzeto je žitije Domna iz III vijeka, da ono bude predmetom te
pobožne laži. I tada već, poznati mučenik, glavni patron splitski, nije
mogao biti u očima naroda, nego prvi episkop solinski; a pošto postanak
solinske katedre pada u apostolsko doba, to su stavili u vezu ovoga Domna sa
ap. Petrom.” Ovo je sud bolandista, i daljega spora već, mi mislimo, biti ne
može.
Nije dakle onaj Domn, koga Farlati sa ostalima smatraju prvim solinskim
episkopom, ni postojao u doba ap. Petra; a kad nije postojao, onda je samo
basna, ili kao što kaže onaj bolandist “pobožna laž”, da je ap. Petar
postavio između svojih učenika jednoga za episkopa solinskog, i da je taj
episkop, koji bi se zvao bio Domn, bio u Solinu od 68. do 107. godine, da je
on za to vrijeme propovijedao u dalmatinskoj crkvi i njom upravljao, da je
mnoge neznabošce javno u rijeci Jadru, ili Solinu za više godina krstio, da
je sagradio veličanstvenu crkvu u gradu Solinu u čast Presvete Bogorodice,
i tu da je rukopolagao prezvitere i đakone, da je držao javne bogoslovske i
filosofske dispute itd., kao što to napominju žitija i kao što to nadugo i
naširoko Farlati opisuje. Gledajući na stvari kao što jesu, i sudeći o
stanju crkve u Dalmaciji onako, kako se mora uopšte suditi o tome stanju i u
svim ostalim provincijama rimske carevine u doba, kada su bjesnila gonjenja,
nama je dovoljno što možemo konstatovati kao istorijsku istinu da je Pavlov
učenik Tit, bio prvi prosvjetitelj i episkop Dalmacije, da je uspješna bila
u Dalmacija apostolska djelatnost Titova, isto kao i naslednika mu Ermija, i
prema tome da je naša Dalmacija ušla u broj oblasnih hrišćanskih crkava još
u prvom hrišćanskom vijeku, i da je tada već hrišćanska vjera uhvatila u
njoj duboki korjen.
Do Marina, koji je bio episkop solinski, počinjući od 316. godine, i o kome
se pouzdano zna, da je tada zauzeo solinsku katedru i zatim za 12 godina
upravljao dalmatinskom crkvom o ostalim episkopima, kojih Farlati broji 22,
počinjući od onog izmišljenog Domna, zna se vrlo malo, ili ništa. Ne zna se
tačno ni kad je koji od njih episkopovao, osim Domna, ili Domnijona, koji je
umro 299. godine, a koga Farlati i ne spominje između solinskih episkopa
prvih vijekova, jer ga je sa imenom Domna preneo iz III u I vijek i prikazao
ga, kao prvog dalmatinskog episkopa. Za ostale episkope kojima je Farlati
posvetio trećinu prvoga toma svoga Illyricum
sacrum, nije znao nije znao ni isti Farlati šta pozitivno da kaže. Prvim
naslednicima onoga Domna, Kajanu i Simforijanu, on ne zna zapravo ni imena,
jer prvi kao da se zvao Gazan i Gargan, a drugi Simferije. Za slijedeća dva
Esihija kaže da ne zna, da li su to bili baš dvojica, ili je samo jedan bio.
Za Venancija kazuje, da je bio svet, ali da se i o njemu ništa više ne
govori u katalozima, kao ni o osmorici Venancijevih naslednika, koji kao da
su bili od 155. do 207., a o ostalima sve do Marina kaže, da osim imena,
drugo ništa nije o njima zabeleženo.
Kad je to tako, a tako jest i nikako drugačije, onda nam je dovoljno znati
iz ovoga perioda dalmatinske crkve, da je ona postala u apostolsko doba i da
su joj prvi prosvjetitelji bili dva učenika ap. Pavla, Tit i Ermije, da su
najpre Tit, a za njim Ermije bili u Dalmaciji episkopi, da se tada među
Dalmatincima učvrstila hrišćanska vjera i da je tada položen temelj i
crkvenoj jerarhiji, koja je poslije njih neprekidno trajala kroz sva potonja
vremena. Kakvo je pak bilo u pojedinostima stanje crkve u Dalmaciji poslije
Ermijeva episkopstva i za vrijeme dok su trajala gonjenja, koji su redom i
poimenice bili u njoj episkopi za to vrijeme i kakva je bila djelatnost
takvih episkopa, o tome i drugom sličnom ne može se za sada još sa
pouzdanošću govoriti i pisati. Život je crkveni tekao tada u Dalmaciji
onako, kako je to uopšte moglo biti usred gonjenja, i kakav je on tada bio u
svima ostalim oblasnim crkvama rimske carevine.
Iz knjige
Pravoslavna Dalmacija
episkopa Nikodima Milaša
|
|
NJEGOVO
PREOSVEŠTENSTVO
EPISKOP DALMATINSKI
G.G.
FOTIJE SA SVEŠTENSTVOM I MONAŠTVOM EPARHIJE DALMATINSKE
MANASTIR
KRKA
05. mart 2004.
|