APEL

 

 

 

 

NjEGOVO  VISOKOPREOSVEŠTENSTVO 
ARHIEPISKOP ZADARSKO -ŠIBENIČKI I MITROPOLIT DALMATINSKI G. NIKODIM

MANASTIRI

ARHIJEREJSKA NAMJESNIŠTVA


Arhijerejsko namjesništvo šibeničko-benkovačko
Arhijerejsko namjesništvo kninsko-splitsko

 

POČECI HRIŠĆANSTVA U DALMACIJI

Crkva Hristova u Dalmaciji počinje u apostolsko doba, dakle već u prvom hrišćanskom vijeku.

Ap. Pavla učenik, Tit, osnovao je dalmatinsku crkvu i bio je prvi episkop te crkve. Propovjed Titova u Dalmaciji bila je po naredbi ap. Pavla. O tome svedoči sam Pavle u svojoj Drugoj Poslanici Timoteju (4,10). A to isto kazuju i nekoliki stari crkveni pisci. Teodorit, navodeći riječi Pavlove, da je Kriskent pošao u Galatiju, a Tit u Dalmaciju, kaže, kako su ova dvojica slobodni od onoga ukora, što je Pavle iskazao za Dimasa, koji ga jeostavio, jer ga ovi poslušaše i pođoše da propovjedaju, prvi u Galatiju, a drugi u Dalmaciju. Evsevije u svojoj istoriji crkve piše, da je Pavle poslao Kriskenta u Galatiju, a Tita u Dalmaciju radi toga, da onaj upravlja onom provincijom, a ovaj ovom. O tome govori i Jeronim u tumačenju pomenute Pavlove Poslanice.

Spominje i Metafrast propovjed Titovu u Dalmaciji po Pavlovoj naredbi. Tu se navodi, kako je apostol  Prvozvani Andrej prošao kroz Dalmaciju za vrijeme Titovo, pošto je već osnovao bio crkvu u Vizantiji i postavio tu prvog episkopa Stahija. O Titovoj propovjedi u Dalmaciji govori i episkop Končarević.

Titova je djelatnost u Dalmaciji trajala od 55. do 61. godine, i po plodovima je bila bogata. Titu, u pravome smislu, pripada ime apostol Dalmacije. Naredbu svog učitelja Tit je tako uspješno u Dalmaciji izvršio, da kad je imao da ostavi Dalmaciju i da primi upravu kritske crkve, Dalmacija je bila uveliko hrišćanska ne samo, nego je u njoj bila tada uređena i oblasna crkva, kojoj je Tit bio prvi episkop. Glavno je sjedište svoje Tit imao u tadašnjem glavnom gradu Dalmacije Solinu, i od tuda je on polazio na apostolski svoj rad u okolna mjesta, a od tuda je on i upravljao, kao episkop, dalmatinskom crkvom. U Solinu, kao važnom trgovačkom mjestu, postojala je od ranijeg vremena i jevrejska sinagoga. Predanje kaže, da je propovjed Titova obratila u hrišćanstvo i nekoliko solinskih Jevreja, i da je u Solinu postojao zasebni hrišćanski hram, u kome se Tit sa novoobraćenima Bogu molio i da je u tom hramu, kao poslije u Kritu, postavljao prezvitere za Dalmaciju.

Blagodareći ovoj Titovoj djelatnosti u Dalmaciji, koju je on obratio u hrišćansku vjeru po naredbi apostola Pavla, dalmatinska crkva ušla je u broj apostolskih crkava, i punim se pravom zove apostolskom crkvom.

Poslije Titova odlaska iz Dalmacije, i da nova dalmatinska crkva ne ostane bez svog pastira, ap. Pavle poslao je u Dalmaciju drugog učenika svoga, Ermija, da Titovo mjesto zauzme, i da tu produži službu apostola i episkopa. Šest je godina i Ermije upravljao dalmatinskom crkvom, do 68. godine. U agiografijama istočne crkve hvali se djelatnost Ermijeva u Dalmaciji, koji da je dostojan Pavlov učenik i Titov naslednik bio, i da je dalmatinskom crkvom upravljao onako sveto i plodonosno, kao i Tit. Pravoslavna crkva prenjela je to u odnosnu službu sv. Ermija, te ga i danas proslavlja kao “najsjajnije svjetlilo sve Dalmacije, u kojoj je kao jarko sunce širio mnogobrojne zrake, i vršeći svoju svetu službu priveo je ljudske duhove iz mraka u svjetlost.” Vrlo je značajna ova pohvala istočne crkve sv. Ermiju, kao dalmatinskom episkopu i apostolu, jer pokazuje, koliko je ta crkva smatrala svojom Dalmaciju i koliko je staranja vodila, da se ona ispuni jevanđeljskom svjetlošću. I time je ovo značajnije, što svi latinski pisci, koji govore o Ermiju i njegovoj apostolskoj i episkopskoj djelatnosti u Dalmaciji, zasnivaju se na podacima istočne crkve. Noviji latinski pisci, koje nekoliko Farlati spominje, jednoglasno potvrđuju episkopstvo Ermijevo u Dalmaciji.

Za vrijeme Ermijeva apostolata i episkopata u Dalmaciji, posjetio je Dalmaciju i sam ap. Pavle. U svojoj Poslanici Rimljanima (15,19) ap. Pavle piše, da je od Jerusalima i naokolo sve do Ilirika napunio jevanđeljem Hristovim. O toj propovjedi Pavlovoj u Iliriku spominje i Jeronim Stridonski u pismu svome Markeli. Svjedoči o tome i Grigorije Nisenski u besjedi svojoj o prvomučeniku i arhiđakonu Stefanu. A da je Dalmacija sastavljala važni dio staroga Ilirika, poznato je. O Pavlovoj propovjedi u Dalmaciji postoji živo predanje kod Dalmatinaca i danas.

To predanje kazuje da je ap. Pavle idući sa istoka u Rim prošao putem, koji je vodio pokraj staroga čuvenoga rimskoga grada Burnum (blizu današnjih Kistanja), i da se tu zaustavio kod rijeke Titius (današnje Krke) i propovijedao Hristovu nauku. Predanje ovo označava i mjesto, gdje se Pavle zaustavio, a to je kod današnjeg pravoslavnog sveto-arhanđelskog manastira na Krci. Prvi je zapisao ovo predanje u
XVII vijeku poznati dalmatinski istoričar J. Lucije, koji piše, da je poznavao jedan stari epigraf na slovenskom jeziku urezan na dasci, koji se čuvao u pomenutom manastiru i svjedočio o boravku ap. Pavla u Dalmaciji. Pisac XVIII vijeka fratar G. Vinjalić u svojoj istoriji Dalmacije piše: “Rukopisna jedna istorija bez imena piščeva spominje, da su u manastiru sv. Arhanđela, u kome danas kaluđeri žive, nalazili se napisani dotični stihovi na slovenskom jeziku u spomen boravljenja u tom mjestu ap. Pavla. Ovo je Vinjalić zabeležio ka godini 65. poslije Hristovog rođenja, te bi se po tome znala i godina, kad je ap. Pavle bio u Dalmaciji i propovjedao, a to bi bilo za vrijeme, kad je Ermije bio episkop Dalmacije. Ovo predanje o Pavlovom boravku i propovjedi u Dalmaciji zabeležili su i drugi pisci, koji su se bavili istorijom dalmatinske crkve, kao Alb Fortis i Engel. Zadarski precozit, danas već pokojni K. Bjanki, govoreći o postanku dalmatinske crkve, dopunjava to predanje i piše: “U crkvi svetoarhanđelskog manastira postojala je do kraja XVIII vijeka prastara slika, koja je prikazivala apostola naroda sv. Pavla gdje propovjeda Jevanđelje Dalmatincima, i na toj su slici bili odnosni natpisi i vidjeli su se Dalmatinci u njihovoj narodnoj nošnji.” Nažalost, ne postoji više u manastiru Krci ni onaj epigraf koga spominje Lucije, ni ona slika, za koju govori Bjanki. U svakom slučaju vrlo je važno ovo predanje, koje se za toliko vijekova moglo živo održati, i koje u glavnome potvrđuje ono, što egzegeti i istoričari pišu o Pavlovoj propovjedi u Dalmaciji, i što potvrđuje dalmatinskoj crkvi apostolski karakter.

Dok je Ermije u Dalmaciji kao episkop djelovao, posjetio je Dalmaciju i jevanđelist Luka. Svjedoči o tome Epifanije u svojoj istoriji jeresi, gdje kaže, da je Luki povjereno bilo, da propovjeda Jevanđelje u raznim provincijama, a između ostalih i u Dalmaciji. Koliko se vremena Luka zadržao u Dalmaciji nije poznato, kao što nije poznato, ni koliko je vremena boravio u Dalmaciji Pavle.

Poslije Ermija, spominju kao dalmatinskog episkopa, Domna antiohijskog. Po onome što smo do sada rekli, Domn ovaj bio je treći dalmatinski episkop: prvi Tit, drugi Ermije i treći Domn. Međutim većina latinskih pisaca smatraju Domna prvim stalnim episkopom, a Tit i Ermije da su bili samo episkopi regionarii, i da je Domna postavio za episkopa apostol Petar 68. godine, te ga poslao u Solin gdje je Domn u svojstvu arhiepiskopa upravljao dalmatinskom crkvom sve do 107. godine, kada je mučenički svršio svoj život. Najstariji ozbiljniji pisac, koji o tome govori, to je splitski arhiđakon Toma iz
XIII vijeka. Piše: “Na mjesto njegovo (Titovo) blaženi Petar, apostolski knjaz, poslao je u Dalmaciju jednog svog učenika po imenu Domna, po narodnosti Sirijca, a po rodu Antiohijca, da propovjeda riječ života dalmatinskom narodu, kao što je to Tit započeo bio. A blaženi je Petar tako ustanovio bio, da budu postavljeni hrišćanski prvosveštenici u dotičnim gradovima svijeta na onaj način, kao što je to u starina ustanovljeno bilo kod neznabožaca, te u onim gradovima, u kojima su bili neznabožački predstojnici, koji se zvahu protoflamini, naredio je da se postave episkopi, a u glavnim gradovima dotičnih provincija, gdje su bili arhiflamini, da se postave arhiepiskopi. Takvim je načinom za zemlje duž Jadranskog mora odredio tri prvosveštenika: Apolinarija za Ravenu, glavni grad Emilije, jevanđelista Marka za Akvileju, glavno mjesto Mletačke i Istre, i Domna za Solin, glavno mjesto Dalmacije i Hrvatske. U Solinu je Domn za dugo propovijedao, mnoge je u svojoj provinciji obratio iz neznaboštva, tu je ne malu crkvu Hristovu osnovao i tu je najposlije mučenički svršio svoj život. I od ovoga prvenstva apostolskoga dostojanstva svi Domnovi naslednici imaju arhiepiskopsku čast od apostolskoga prijestola.” Ovo isto odprilike nalazimo da je kazano i u XII vijeku, kada je po naredbi splitskog arhibiskupa Lavrentija napisao žitije Domnovo Adam pariški. A sve to, kao da je napisano bilo još u V vijeku u žitiju Klimenta Rimskog, koje je sastavio solinski episkop Esihije na osnovu jednog, po Farlatovom mišljenju, Domnovog pisma, koje je izgubljeno. Na osnovu ovoga i drugoga još Farlati je u predugom delu svoje knjige, posvećenom Domnu, gledao i svakako nastojao da dokaže, da je Domn bio prvi solinski episkop, i da ga je za episkopa postavio i u Dalmaciju poslao ap. Petar. Ovako vjeruje i danas većina rimokatoličkih Dalmatinaca, - i protiv tog verovanja ne bi se imalo šta reći, kad bi se uzelo da ono služi na pothranjivanje u narodu pobožnih osećanja.

Ne dirajući u te osjećaje, mora se ipak kazati, da ne odgovara istorijskoj istini, da je Domn bio prvi dalmatinski episkop. O tome nema istorijskog dokaza, nego sve ono, što su kazali i arhiđakon Toma, i onaj Adam pariški, zasniva se na nekom predanju, koje, kao što je u novije vrijeme dokazano, nije istorijski opravdano. Nagađanje Farlatovo, da je možda postojalo kakvo Domnovo pismo, kojim bi se stvar razjasnila, to nagađanje ne znači ništa, jer nema nikakve osnove. U zapadnim martirologijama, kakvih Farlati četrnaest navodi, nigdje nije kazano, da je Domno bio prvi episkop solinski, nego se tu prosto spominje jedan episkop Domnion, a ne Domn, koji je postradao u Solinu sa nekolicinom hrišćanskih vojnika. Od pisaca koji se navode da su kazali, da je Domn bio prvi dalmatinski episkop, najstariji bi bio pomenuti solinski episkop Esihije, i to u žitiju Klimenta, koje je ovaj episkop napisao bio. Ali danas je dokazano, da takvo žitije Esihije nije napisao, i da je sve ono o Domnovom episkopstvovanju u Solinu krajem I i u početku II vijeka izmišljeno mnogo kasnije. Dokazano je naime, da nikakav episkop Domn nije postojao u Solinu u ono doba, nego da je krajem III vijeka bio jedan episkop, koji se zvao Domn, i koji je za vreme Dioklecijanovog gonjenja mučenički svršio svoj život. Ovoga Domna prenijeli su na dva vijeka ranije, i u žitiju njegovom dodali su, da ga je ap. Petar poslao u Solin za episkopa, i da je on bio prvi solinski episkop. Otkrio je ovo prvi put prije 150 godina jedan učenik Dalmatinac, protiv koga je u svoje vreme Farlati ustao bio. Danas pak naučnim argumentima to su opet istakli kanonik Fr. Bulić i bolandist Ip. Delehaje. Mi mislimo da dotični, koji je izmislio posao o onom prvom episkopu solinskom Domnu, stavio je onu legendu u pero Esihija s toga, što je taj Esihije prvi solinski episkop, za koga se dosta pouzdano zna i radi njegovih odnosa sa Rimom. Ovaj episkop Esihije mnogo je radio i nastojao, da podigne značaj svoje katedre, i on je bio prvi, koji se pokazao kao dalmatinski arhiepiskop i mitropolit. Ovo zvanje i pravo priznao je Esihiju rimski patrijarh Zosim, kome je on radi ovoga u svemu ugađao. Zgodno je dakle bilo istaći, da je ovaj Esihije napisao hvalu prvom po značaju rimskom episkopu, Klimentu, i dosledno katedri rimskoj, na kojoj je tada bio Zosim, i da je, radi uvećanja značaja svoje katedre, ustanovu iste katedre stavio u vezu sa katedrom rimskom, te postanak te svoje katedre pripisao jednom učeniku ap. Petra, čijim se Zosim smatrao naslednikom, a ne Titovim, učenikom ap. Pavla, koji je tada već u očima Rima morao biti niži od ap. Petra, i od podređenog značaja u Vaseljenskoj crkvi. Ovom našem mišljenju i sumnjama istaknutim od onog starije učenog zapadnjaka, isto i tvrdnji pomenutih latinskih pisaca, da je onaj Domn solinski episkop I vijeka izmišljena ličnost, stoji u suprotnosti onome, što je napisao o Domnu arhiđakon Toma, vrlo ozbiljni i savjesni pisac. Ali i ovo je razjasnio pomenuti bolandist. Autoritetom, koji niko ne može poreći bolandistima, kazuje on, kako je Toma na dobru vjeru bio zaveden u bludnju, i kako po plemenitosti srca svoga on nije mogao ni pomisliti, da će se moći neistina govoriti o takvom delikatnom predmetu, kakav je ovaj, i onda piše: “Žitije Domnovo u prvobitnom svom obliku odnosi se u svim potankostima dobu Dioklecijanovih gonjenja (299. g.). kada je ono napisano, mi nismo u stanju da se tačno opredjelimo; ali u svakom slučaju to je moralo biti, kad je solinska crkva počela gajiti, kao i druge okolne crkve, ambiciozne ideje da su apostolskog porijekla. A da se to postigne, trebalo je naći kakav postojeći dokumenat i udesiti ga tako, da kazuje ono što je tada trebalo. Radi toga uzeto je žitije Domna iz III vijeka, da ono bude predmetom te pobožne laži. I tada već, poznati mučenik, glavni patron splitski, nije mogao biti u očima naroda, nego prvi episkop solinski; a pošto postanak solinske katedre pada u apostolsko doba, to su stavili u vezu ovoga Domna sa ap. Petrom.” Ovo je sud bolandista, i daljega spora već, mi mislimo, biti ne može.

Nije dakle onaj Domn, koga Farlati sa ostalima smatraju prvim solinskim episkopom, ni postojao u doba ap. Petra; a kad nije postojao, onda je samo basna, ili kao što kaže onaj bolandist “pobožna laž”, da je ap. Petar postavio između svojih učenika jednoga za episkopa solinskog, i da je taj episkop, koji bi se zvao bio Domn, bio u Solinu od 68. do 107. godine, da je on za to vrijeme propovijedao u dalmatinskoj crkvi i njom upravljao, da je mnoge neznabošce javno u rijeci Jadru, ili Solinu za više godina krstio, da je sagradio veličanstvenu crkvu u gradu Solinu u čast  Presvete Bogorodice, i tu da je rukopolagao prezvitere i đakone, da je držao javne bogoslovske i filosofske dispute itd., kao što to napominju žitija i kao što to nadugo i naširoko Farlati opisuje. Gledajući na stvari kao što jesu, i sudeći o stanju crkve u Dalmaciji onako, kako se mora uopšte suditi o tome stanju i u svim ostalim provincijama rimske carevine u doba, kada su bjesnila gonjenja, nama je dovoljno što možemo konstatovati kao istorijsku istinu da je Pavlov učenik Tit, bio prvi prosvjetitelj i episkop Dalmacije, da je uspješna bila u Dalmacija apostolska djelatnost Titova, isto kao i naslednika mu Ermija, i prema tome da je naša Dalmacija ušla u broj oblasnih hrišćanskih crkava još u prvom hrišćanskom vijeku, i da je tada već hrišćanska vjera uhvatila u njoj duboki korjen.


Do Marina, koji je bio episkop solinski, počinjući od 316. godine, i o kome se pouzdano zna, da je tada zauzeo solinsku katedru i zatim za 12 godina upravljao dalmatinskom crkvom o ostalim episkopima, kojih Farlati broji 22, počinjući od onog izmišljenog Domna, zna se vrlo malo, ili ništa. Ne zna se tačno ni kad je koji od njih episkopovao, osim Domna, ili Domnijona, koji je umro 299. godine, a koga Farlati i ne spominje između solinskih episkopa prvih vijekova, jer ga je sa imenom Domna preneo iz III u I vijek i prikazao ga, kao prvog dalmatinskog episkopa. Za ostale episkope kojima je Farlati posvetio trećinu prvoga toma svoga Ill
yricum sacrum, nije znao nije znao ni isti Farlati šta pozitivno da kaže. Prvim naslednicima onoga Domna, Kajanu i Simforijanu, on ne zna zapravo ni imena, jer prvi kao da se zvao Gazan i Gargan, a drugi Simferije. Za slijedeća dva Esihija kaže da ne zna, da li su to bili baš dvojica, ili je samo jedan bio. Za Venancija kazuje, da je bio svet, ali da se i o njemu ništa više ne govori u katalozima, kao ni o osmorici Venancijevih naslednika, koji kao da su bili od 155. do 207., a o ostalima sve do Marina kaže, da osim imena, drugo ništa nije o njima zabeleženo.

Kad je to tako, a tako jest i nikako drugačije, onda nam je dovoljno znati iz ovoga perioda dalmatinske crkve, da je ona postala u apostolsko doba i da su joj prvi prosvjetitelji bili dva učenika ap. Pavla, Tit i Ermije, da su najpre Tit, a za njim Ermije bili u Dalmaciji episkopi, da se tada među Dalmatincima učvrstila hrišćanska vjera i da je tada položen temelj i crkvenoj jerarhiji, koja je poslije njih neprekidno trajala kroz sva potonja vremena. Kakvo je pak bilo u pojedinostima stanje crkve u Dalmaciji poslije Ermijeva episkopstva i za vrijeme dok su trajala gonjenja, koji su redom i poimenice bili u njoj episkopi za to vrijeme i kakva je bila djelatnost takvih episkopa, o tome i drugom sličnom ne može se za sada još sa pouzdanošću govoriti i pisati. Život je crkveni tekao tada u Dalmaciji onako, kako je to uopšte moglo biti usred gonjenja, i kakav je on tada bio u svima ostalim oblasnim crkvama rimske carevine.

Iz knjige
Pravoslavna Dalmacija
episkopa Nikodima Milaša

 



N
JEGOVO PREOSVEŠTENSTVO EPISKOP DALMATINSKI G.G. FOTIJE SA SVEŠTENSTVOM I MONAŠTVOM EPARHIJE DALMATINSKE
MANASTIR
KRKA
05. mart 2004.


 

* КОНТАКТ -:_:- KONTAKT *
:  :  :
Copyright © 2004 SPC - Dalmatinska Eparhija.

Designed by SeRGio