Dr
NIKODIM (Milaš)
episkop
dalmatinsko-istrijski
(1890 - 1911)
Nikodim Milaš pre monaštva Nikola, rođen je 4. aprila 1845. godine u
Šibeniku od oca Trifuna i majke Marije, po rođenju Italijanke, koja je pre
udaje primila pravoslavnu veru. Milaši su se doselili u Dalmaciju iz Duvna.
Nikola je završio osnovnu školu 1856. godine kod franciskanaca, a privatnu
nižu gimnaziju kod dominikanaca, slušajući za to vreme veronauku u Bovanovoj
srpskoj školi. Budući da niža gimnazija nije imala pravo javnosti, Nikola je
morao ponovo polagati četvrti razred kod jezuita u Dubrovniku. Zahvaljujući
urođenoj mu inteligenciji i briljantnim odgovorima ne samo da mu je priznat
četvrti, već mu je priznat i peti razred i odmah je preveden u šesti. Kao
stipendista Zelićeve fondacije Nikola je nastavio školovanje u zadarskoj
gimnaziji. Iako nije imao nameru da se posveti svešteničkom pozivu,
zahvaljujući pravoslavnom bogosluženju, toj žili kucavici pravoslavne crkve,
Nikola se upisuje u gimnaziju u Zadru, a svoje bogoslovsko obrazovanje
završava 1863/4. školske godine u Sremskim Karlovcima sa odličnim uspehom.
Kao svršeni bogoslov opet pokušava da se posveti drugom pozivu, odlazi u Beč
i upisuje se na Filozofski fakultet. Međutim, ubrzo napušta studije
filozofije, odlazi 1867. u Rusiju i upisuje se u Kijevsku duhovnu akademiju.
Nikola Milaš Duhovnu akademiju završio je u dvadeset šestoj godini života i
time zaokružio svoje školovanje.
Iz Kijeva se vratio
kao magistar teologije izradivši magistarski rad o nomokanonu patrijarha
Fotija.
Po povratku iz Rusije Milaš se nadao da će biti postavljen za profesora
preuređene Bogoslovije u Zadru i zato je vreme do postavljenja koristio za
pripremanje predavanja iz predmeta koje bi imao predavati. Za suplenta je
postavljen 17. novembra 1871. a 30. juna 1872. godine imenovan je za stalnog
profesora, s tim što ga je episkop Stefan (Knežević) postavio i za rektora
semeništa.
Kada je Austro-ugarska 1873. godine izdvojila Dalmatinsku eparhiju iz
sastava Karlovačke mitropolije i pripojila je veštačkoj tvorevini
Bukovinsko-dalmatinske mitropolije čije sedište nije bilo ni u Bukovini ni u
Dalmaciji već u Beču, a episkopi novostvorene mitropolije su se
sporazumevali pomoću prevodioca, javilo se u narodu veliko uznemirenje. Tim
povodom pojavljuje se Milaševa knjižica Istorijsko kanonični pogled na
ustanovljenje nove srpsko-rumunske mitropolije.
Ovu knjigu
su vrlo dobro primili Srbi iz svih krajeva, između ostalog i zbog smelosti
autora.
Nikola Milaš je i sam uviđao da nije umesno da stoji na čelu semeništa kao
svetovnjak i odlučuje se za monaški čin. Zamonašen je na Badnji dan 1873.
godine u Zadru, dobivši ime Nikodim, a na Božić je rukopoložen u čin
jerođakona. Ubrzo je odlikovan crvenim pojasom i protođakonskim činom, na
Božić 1875. godine prima prezviterski čin a 1880. biva proizveden u čin
arhimandrita.
Mladi profesor se sada posvećuje uređenju semeništa po ugledu na zavod u
Černovcima, i naučnom radu "dopunjujući one osnove znanja na crkvenom pravu"
koje je dobio u Kijevskoj duhovnoj akademiji.
Godine 1875, održana je teološka konferencija u Bonu u cilju sjedinjenja
hrišćana. "Zadatak konferencije je bio da se pronađe način kako bi se
sjedinili sa pravoslavnom crkvom starokatolici i anglikanci, a eventualno i
protestanti raznih konfesija." Nakon konferencije Milaš je dobio utisak "da
od svega ovog pokušaja sjedinjenja starokatolika i anglikanaca neće biti
ništa, ili bar vrlo kasno".
Prateći budno događaje u celom pravoslavnom svetu i dopisujući se sa
najboljim crkvenim pravnicima Istoka i Zapada, kao i sa vodećim pravoslavnim
teolozima, Milašu ništa nije moglo izmaći. Tako, na primer, kada je video
šta se u Bosni događa sa mitropolitom dabrobosanskim Savom (Kosanovićem),
njegovim dugogodišnjim prijateljem, koga kao borca za pravoslavlje nisu
uzeli u zaštitu nadležne crkvene vlasti, Milaš piše raspravu Kanonsko načelo
pravoslavne crkve pri razređivanju crkvenih oblasti. U ovoj raspravi Milaš
je zastupao gledište da srpske eparhije u Bosni i Hercegovini treba da se
spoje sa Karlovačkom mitropolijom. Međutim, Austrougarska nije to želela,
zato je i stvorila veštačku tvorevinu spajajući dve srpske sa jednom
rumunskom eparhijom u bukovinsko-dalmatinsku mitropoliju sa sedištem u Beču,
u kome nije rezidirao nijedan od trojice arhijereja ove mitropolije.
Vredni i u naučnom svetu već poznati "Milaš, skoro nikad, nije mogao izbeći
neprilike koje su mu zagorčavale život. Godina 1885. donela mu je nove
nevolje, jer se bilo čulo da ga je ruski Sinod predlagao za cetinjskog
mitropolita, a episkop Knežević za sarajevskog mitropolita, na mesto
mitropolita Kosanovića, koji je bio dao ostavku. To je sve činjeno bez da je
on dao ma kakav povod ili ispoljio želju za to. Oni koji su zavideli
njegovom naučnom uspehu, koji mu je donosio popularnost, bojali su se
njegovog prestiža, pa su ga optuživali kao da je on po nalogu austrijske
vlade napisao brošuru o bosansko-hercegovačkoj crkvi samo zato da bi došao
na katedru sarajevskog mitropolita. Takvih i drugih kleveta i ogovaranja
bilo je toliko da ih ni on nije mogao prepoznati od kuda dolaze, i ko iza
njih stoji. Zbog toga je jula 1885. dao ostavku na mesto rektora
Sjemeništa."
Budući da je od ministra prosvete u Srbiji Milana Kujunxića
dobio poziv da dođe u Beograd i reorganizuje Bogosloviju, Milašu je ovaj
poziv dobro došao da se ukloni iz sredine koja je prema njemu postajala
neprijateljski raspoložena. U Beograd je došao krajem meseca novembra 1886.
i primio dužnost rektora Bogoslovije, a ubrzo je postao i član Glavnog
prosvetnog saveta.
Dolazak Nikodima Milaša u Beograd pada u vreme međusobnih partijskih borbi u
Srbiji kojih nije bio pošteđen ni Milaš, iako je tek došao u Beograd.
Liberali su širili vesti da je Milaš "došao u Srbiju po uputstvu
Austro-ugarske i rimske propagande da pounijati Srbiju." U toj situaciji
nisu ga svojski prihvatali ni svi nastavnici Bogoslovije. To se saznalo
naročito pošto je saslušana njegova svetosavska beseda 13. januara 1887, u
kojoj je on govorio "o potrebi klasičnog obrazovanja za kandidate
bogoslovije, u stvari kako je želeo da reorganizuje bogosloviju." Milaš je,
dakle, bio prisiljen da napusti Beograd i u julu 1887. godine vratio se na
svoju dužnost u Zadar.
Po povratku u Zadar Milaš se posvećuje naučnom radu i objavljuje knjige
Propaganda i Crkveno pravo. Može se sa sigurnošću reći da je knjiga Crkveno
pravo njegovo životno delo. Ono je prevedeno na više jezika i danas se
koristi u svim pravoslavnim crkvama. Iako postoji mišljenje da je ovo delo
prevaziđeno, sa time se ne bismo mogli složiti, jer ga je napisao najveći
kanonista našega veka koji se koristio izvorima iz "prve ruke", a oni nikada
ne zastarevaju. Milaš ponovo dobija poziv da dođe u Beograd, sada za
profesora kanonskog prava na Velikoj školi, na kojem se odmah zahvalio, a
episkop temišvarski Georgije (Branković), potonji patrijarh srpski, nudi mu
položaj rektora Karlovačke bogoslovije. Milaš je smatrao da o tome može da
odluči tek kada se u Sremskim Karlovcima popuni patrijaršijski presto, koji
je smrću patrijarha Germana bio upražnjen. Sve te mogućnosti su u
međuvremenu prestale biti aktuelne, jer je Milaš 10. jula 1890. imenovan za
dalmatinskog episkopa, a hirotonisan 16. septembra 1890. Episkop Nikodim je
dobro znao da je položaj dalmatinskog episkopa vrlo težak, zato i kaže:
"Nije lak posao vladici u Dalmaciji i sa takozvanom pravoslavnom
inteligencijom. Ovi i ovakvi ljudi prinudili su dalmatinske episkope
Rajačića, Živkovića i Mutibarića da bježe iz Dalmacije u druge eparhije. ...
Ali najteže je dalmatinskom episkopu sa Vladom, ako hoće da bude pravi
pravoslavni episkop i čuvar vjere i crkve svoje. U Austriji od 1868. vlada
zakon da pravoslavlje uživa jednaka prava kao i sve ostale priznate državne
konfesije. Ali u samoj stvari ta je crkva u Austriji samo tolerirana."
Nikodim Milaš se sav posvetio svojoj eparhiji za koju je, kako sam kaže,
"odgovoran i pred Bogom i pred ljudima. Revnosno ju je obilazio, sveštenstvu
i pastvi slao poslanice, ustrojio eparhijsku skupštinu i pokrenuo akciju za
podizanje srpskog pravoslavnog hrama u Splitu, koji ni do danas nije
podignut zbog smetnji koje su dolazile, za poslednjih sto godina, sa iste
strane. "A glavna je smetnja", kaže Milaš, "bilo dalmatinsko Namjesništvo.
Ono je u ovome stajalo pod uplivom rimokatoličkog episkopa i sveštenstva
spljetskog, koji su upotrebljavali sva moguća, većinom tajna sredstva, da
pravoslavni u Splitu ne dobiju nikada svoju crkvu. I zaista nikada je nisu
ni dobili!
Budući da rimokatolička crkva nikada nije mirovala, već je nastojavala da
Srbe pounijati, Milaš je bio izazvan papskom enciklikom 1894. godine, kojom
su pravoslavni pozvani da se sjedine sa rimskom crkvom. Ako se tome još doda
poseta križevačkog unijatskog biskupa Julija Drohobeckog (1891-1920)
Dalmaciji, Milaš se "rešio za akciju". Drohobecki se uverio da niko ne mrzi
toliko unijate kao pravoslavni Dalmatinci", a Milaš je svojom uskršnjom
poslanicom sveštenstvu i narodu 1896. skrenuo pažnju na značaj pravoslavne
vere i na opasnost koja im preti od rimokatolika i unijata. Ovi najnoviji
događaji su ga pobudili da se pune četiri godine posveti proučaanju "sudbe
pravoslavne vjere i crkve u Dalmaciji od najstarijih vremena... Rezultatom
ovoga bila je moja mila i najmilija knjiga Pravoslavna Dalmacija." Zaista je
ovo "najbolji primer kako je Milaš bio osposobljen i smeo da uvek odgovori
pisanjem na izazove, što mu je donosilo nevolje od neprijatelja, a slavu od
prijatelja i nepristrasnih naučnika".
Posle smrti mitropolita Srbije, Inokentija, 1905, Nikodimu Milašu je ponuđen
položaj mitropolita Srbije. Međutim, on je odbio ovu "časnu ponudu".
Smrću episkopa bokokotorskog Gerasima (Petranovića) 1906. episkop Nikodim je
izgubio svoga velikog prijatelja i odličnog saradnika u borbi za očuvanje
pravoslavlja. Za njegovog naslednika je imenovan arhimandrit Dositej (Jović)
konzistorijalni referent, računovođa i blagajnik Dalmatinske eparhije, zbog
koga je Milaš doživeo vrlo velike neprijatnosti prilikom primopredaje
poslova.
Crkveno-pravnoj nauci, koju je obogatio izvanrednim radovima, Milaš 1907.
godine daje novu studiju Rukopoloženje kao smetnja braku koju su na nož
dočekala dva rektora bogoslovije: Stevan Veselinović iz Beograda i Jovan
Vučković iz Sremskih Karlovaca. Milašu je naročito teško pao napad
Veselinovićev, jer ga je napao "neprihvatljivim načinom u naučnoj kritici".
Dalmatinskoj vladi je dobro došao ovaj nemili događaj da se oslobodi
Nikodima Milaša "koga je smatrala za "fanatičkog pravoslavnog", koji joj je
spriječio da tjera sa pravoslavnima svoju velikokatoličku politiku". Akciji
protiv episkopa Nikodima pridružili su se i neki intelektualci, svetovnjaci,
monasi i sveštenici. U isto vreme su neke crkvene opštine "rezolucijama"
tražile da se episkop Nikodim svrgne. Episkopu Nikodimu je bilo jasno ko
stoji iza svega onoga, te je 21. decembra 1911. godine podneo caru "ostavku
na zadarsku eparhiju", a ona mu je uvažena 19. januara 1912. godine.
Vest o Milaševom penzionisanju primljena je u celom pravoslavnom svetu sa
velikom žalošću i protestom, a posebno u Rusiji u kojoj je Milaš uživao
veliki ugled. Nakon penzionisanja Kijevska duhovna akademija proglasila ga
je 2. marta 1912. godine svojim počasnim članom, a to je učinilo i Slovensko
dobrotvorno društvo u Petrogradu 5. maja iste godine.
Kao umirovljeni episkop Nikodim Milaš se već 26. januara pomenute godine
nastanio u Dubrovniku, odakle se 29. januara oprostio sa sveštenstvom i
narodom poslanicom.
Raspolažući svojom imovinom, Milaš se u Dubrovniku, pod stalnom kontrolom
austrougarske policije, posvetio naučnom radu. Dok se Milaš nalazio na
lečenju u Štajerskoj, policija mu je, na dan proglašenja rata Austro-ugarske
Srbiji, 23. jula 1914. godine, pretresla stan i odnela privatnu prepisku i
rukopis pripremljen za štampu "Crkva i država u Austro-ugarskoj".
Episkop Nikodim Milaš je umro na Veliki petak, 2. aprila 1915. godine u
Dubrovniku i sahranjen u privatnoj grobnici. Njegovi posmrtni ostaci preneti
su 4. oktobra 1930. godine u Šibenik i sledećeg dana sahranjeni u posebnoj
kapeli kraj Uspenskog hrama. |
|
|