ČASOPIS EPARHIJE DALMATINSKE "KRKA" br. 27

SADRŽAJ:

Bogoslovlje, liturgija i bezmolvije; Žitije sv. Georgija; Stazama svetog apostola Pavla; Ja sam sa onima koji stradaju; Sto godina od smrti pisca Sima Matavulja; Apel hrišćanske savesti za Kosovo i Metohiju; Nova knjiga u izdanju „Istine“ izdavačke ustanove Eparhije dalmatinske; Cilj je bio da Srbi nestanu iz Hrvatske, Biometrija - dobro došli u digitalni konc-logor; Vijesti iz Eparhije; Priložnici.

IZDVAJAMO IZ SADRŽAJA

Njegova Svetost Vaseljenski Patrijarh Vartolomej

BOGOSLOVLjE, LITURGIJA I BEZMOLVIJE

Izvorno učenje Istočnih otaca za savremeni svet

Sa radošću smo prihvatili velikodušni poziv Papskog orijentalnog instituta da održimo ovo počasno predavanje (Donohue Chair predavanje) za akademsku 2007/2008 godinu, povodom proslave devedeste godišnjice njegovog osnivanja od strane Pape Venedikta XV (15. 10. 1917.) Ovaj institut je veoma poznat i nama lično i čitavom akademskom svetu po svojim istraživanjima na uglednim fakultetima u oblastima Istočne Crkve i Istočnog kanonskog prava, kao i po radovima u svojim akademskim časopisima i serijama monografija, koja izlaze od samog početka. Zamoljeni smo da ovom prilikom govorimo o bogoslovlju kakvo bi Pravoslavna Crkva očekivala od Papskog instituta kao služenja savremenom svetu. Na neki način, istorijski put samog Papskog orijentalnog instituta odražava postepeno otvaranje ove cenjene institucije koja je – posebno nakon uzajamnih bratskih razmena i ekumenskih otvaranja Pape Jovana XXIII i Vaseljenskog Patrijarha Atinagore – tražila načine da služi jedinstvu Crkve kao celine. Iz tog razloga smo odabrali da istaržimo različita načela bogoslovlja, kako se ono razvijalo u ranoj Istočnoj, premda tada nepodeljenoj Crkvi Otaca, te kako bi i dalje moglo da uobličava bogoslovski rad vašeg cenjenog instituta na korist cele Crkve. U tom smislu, naš cilj je da razmotrimo ulogu bogoslovlja, ulogu molitve, i silu bezmolvija budući da navedeno otkriva službu bogoslova u savremenom svetu.

a) Širina bogoslovlja

“Kaži mi Avo kako mogu da se spasem.” Ovim rečima su ljudi vekovima prilazili ljudima i ženama svetog života, tražeći reč spasenja. Danas bismo se mogli upitati koja je to reč spasenja koju bi bogoslovlje Istočne Crkve, kao bogoslovlje rane, nepodeljene Crkve, moglo ponuditi savremenom svetu? Koja je to jedinstvena bogoslovska reč koju Istočni Oci Crkve nude svetu koji je danas žedan celovitosti i iscelenja? Na samom početku treba naglasiti da se patrističko bogoslovlje ne može svesti na strukturni sistem istina. Ono je pre svetlost i blagodat Duha Svetog koje daju život čitavoj Crkvi, a koja za uzvrat podmlađuje ceo svet. Zaista, bogoslovlje odvojeno od Crkve i sveta samo dokazjue da biva jalova nauka doktrinalnih formula, pre nego obožujuća vizija uverenja i posvećenosti, sposobna da preobražava čitav svet.

Ovo je svakako bio slučaj u Vizantiji gde je “verski” život obuhvatao i svaki detalj “sekularnog” života. Bogoslovska kultura je obuhvatala svaki aspekt, ispoljavanje, aktivnost, instituciju, intuiciju i književna dostignuća u vizantijskom društvu. To je bilo tako zato što su Oci Crkve, pre svega, bili pastiri, a ne filosofi. Njihova glavna briga je bila kako da presazdaju ljudsko srce i preobraze društvo, ali ne dovitljivim konceptima ili rešavajući sporove. Zato hajde da razmotrimo neke od osnovnih aspekata patrističke misli, koja bi trebalo da prosvetli modreno bogoslovlje, posebno zato što se ovim bavi fakultet i studenti u Institutu za Istočne studije kao što je Papski orijentalni institut.

Verovatno je centralna tema patrističkog bogoslovlja dinamička priroda njenog učenja: učenje o Svetoj Trojici i njeno hristološko učenje, kao i njeno razumevanje ljudske ličnosti i čitavog sveta, od kojih se nijedna nikada ne posmatra kao autonomna statička stvarnost. Ova se osobina uobličavala od najranijih vremena do danas – zajedno kao urođeno iskustvo i kao neprekidno iščekivanje. Sveobuhvatna širina takvih pisaca kao što su Sv. Simeon Novi Bogoslov i Sv. Griogorije Palama jeste bitan deo ovog dinamičkog svetonazora, koji ponekad biva zatomljen vizantijskim preukrašenim izražavanjem, kao na primer u kulturi i umetnosti. Međutim, vizantijski spomenici, rukopisi i ikone na najrealniji mogući način dopiru do potpuno neuhvatljivog duha. Bilo kroz kompleksnu analizu učenja i proučvanja istorijskog života Crkve, ili diveći se umetničkim izrazima večnih vrednosti, čak ponavljajući liturgijske izraze, neprestano otkrivamo istu i jedinstvenu viziju ljudskog roda prizvanog da pozna i postane Bog, kao i preobraženog sveta ispunjenog prisustvom Božijim. U tom smislu su se Oci Crkve usudili da izlože učenje o oboženju (theosis). Da citiram Sv. Grigorija Bogoslova, našeg prethodnika na Vaseljenskom tronu iz 4. veka:

Prihvatite poreklo svog postojanja. Prihvatite poreklo onog što je od svega najvažnije, vaše poznanje Boga, vaša nada u Carstvo nebesko, vaše sozercanje slave. Prihvatite – i sada hrabro kažem – da ste prizvani da budete bogovi.

Ovaj pozitivan, otvoreno-završen stav o čovečanstvu i svetu ukazuje na stalnu transcedentnost granica, priziv da se učestvuje u životu ohristovljenom kroz Duha Svetog. Kompletno bogoslovlje mora tumačiti i braniti ovo moguće zajedničarenje između Boga i ljudskog roda, onako kako su to iskusili Apostoli, a izrazio Sv. Jovan Bogoslov s obzirom na ono što su učenici “čuli i vidjeli svojim očima, što sagledaše i ruke njihove opipaše o Logosu života.” (1. Jn. 1,1)

Osim toga, moramo imati uvek na umu da Oci Crkve nikada nisu doživljavali bogoslovlje kao monopol učenih stručnjaka ili zvanične jerarhije. Nijedno doba nije bilo pošteđeno brojnih rasprava i sporova: omousios ili omiusios, dve prirode u jednoj ličnosti, dve volje ili monotelizam, ikone ili ikonoborstvo, suština i energije. Svi nivoi – episkopski, monaški i laički – bili su duboko upućeni u ova bogoslovska rešavanja. Nikada nije postojao neki spoljašnji, pravni definisan kriterijum istine. Pravoslavlje je bila zajednička odgovornost i obaveza svih. Prirodno je da se u današnjem ne-bogoslovskom svetu kao što je naš teško može zamisliti taj stepen u kojem je društvo bilo prožeto religijom. Dovoljno je da se setimo kako je Grigorije Niski opisao neprestane bogoslovske rasprave tokom Drugog vaseljenskog sabora u Carigradu:

Ceo grad ih je pun; trgovi i tržnice; stari trgovci i prodavci hrane – svi su zaokupljeni raspravljanjem. Ako zamoliš nekog da ti da kusur, on filosofira o Jedinorodnom; ako se raspituješ koliko košta hleb, reći će ti da je Otac veći od Sina.

Šta, onda, ova dinamička priroda učenja znači za ulogu bogoslovlja u savremenom svetu? Pre svega, zahteva jedan otovren – zaista možemo dodati, ekumenski – svetonazor, shodno kojem smo prizvani da razumemo najdublju tajnu u svim ljudima i celokupnoj tvorevini. Uvek se od naših očiju krije mnogo toga kada razmišljamo o ljudskom životu i prirodnom okruženju. U svako vreme i u svakom trenutku moramo biti spremni da stvaramo nove početke i da gradimo mostove, neprestano produbljujući naš odnos sa Bogom, sa drugim ljudima i sa samom tvorevinom. Nikada ne smemo samozadovoljno da odmaramo u utvrđenjima bilo akademskih ili crkvenih institucija.

b) Liturgija Crkve

Dakle, ukoliko je bogoslovlje iskustvo zajednice, koje teži da, po rečima ap. Pavla – rasvijetli svima u čemu je ustrojstvo tajne od vječnosti sakrivene u Bogu (Ef. 3, 9) – onda nam upravo Crkva garantuje normativni kontinuitet od apostolskog, preko patrističkog perioda do naših dana. Crkva je najautentičnija kada se projavljuje kao molitveno sabranje. Jedinstvo i identitet svetootačkog bogoslovlja se najverodostojnije ogleda kroz bogosluženje Crkve, koje svoje bogoslovlje izražava u Liturgiji. Ova liturgijska dimenzija je bila glavno sredstvo kojim su se svetootačka kultura i nauka prenosile drugim narodima u vreme misionarskog delovanja vizantijske Crkve; a takođe ova dimenzija je i sačuvala istočnu Crkvu u teškim vremenima. Na primer, upravo je bogosluženje bilo to koje je hrabrilo i služilo kao sredstvo obrazovanja istočnih hrišćana, kako za vreme 400-godišnje otomanske vlasti, tako i nešto kasnije, u vreme progona u Rusiji posle revolucije. Crkveni Oci i dalje prihvataju ovaj dinamički simvol jedinstva i života, budući da se on projavljuje na svakoj božanstvenoj Liturgiji.

Liturgija je sama suština svetootačkog bogoslovlja. Ona, možda više od bilo čega drugog, predstavlja samo srce hrišćanske Crkve. Na Evharistiji se nebo ogleda na zemlji, a zemlja se uzdiže na nebo, kako to opisuje patrijarh German Carigradski u osmom veku:

Crkva je zemaljsko nebo na kojem nadnebesni Bog obitava i hodi. … O tome svedoče patrijarsi, prorokuju proroci, propovedaju apostoli, poju jerarsi a ispunjavaju mučenici.

Kao što nam je već poznato iz Milanskog Edikta (313. g.), Crkva je, između ostalog, stekla slobodu svog javnog i spoljašnjeg delovanja.

Posledice toga su bile vidljive gotovo istog trenutka u samoj organizaciji Crkve, njenoj arhitekturi i pre svega u Liturgiji. Ono što je nekada bila strogo čuvana tajna progonjene manjine, sada je postalo sastavni i plodonosni deo svakodnevnog javnog života. Vaistinu, naročito od vremena ozakonjenja hrišćanstva u periodu ranog četvrtog veka, Novi Rim je postao centar liturgijske sinteze, dok se velika konstantinopoljska Crkva poštovala kao kriterijum bogoslovlja i bogosluženja. To se pogotovu vidi u mnogim kanonima – na primer, trulskog sabora (692. g.) – koji govore o liturgijskim običajima. Kao neposredni rezultat ove kreativnosti, liturgija se neprekidno organski razvijala.

Liturgija je bila autoritet koji su i sami Oci priznavali. Bogato liturgijsko predanje, brojni liturgijski tekstovi i neprekinuti liturgijski izrazi (npr. akimiti, koji su ,,neuspavljivo” upražnjavali molitvu), svedoče o iskustvu liturgijske molitve kao osnovnog kriterijuma duhovnog autoriteta. Ovakav pristup je uvek odvajao istočne Oce od njihove zapadne braće. Međutim, ova razlika nikada nije definisana i opšte prihvaćena. Štaviše, dok je postepeni razvoj pravnog autoriteta vodio Zapad ka razumevanju liturgijskih obreda kao prevashodno spoljašnjih znakova, istočno hrišćanstvo je Liturgiju razumevalo kao osnovni kriterijum vere i etike.

Stoga Crkva liturgijsko predanje vidi kao nepovredivi elemenat svoga života. ,,Pravilo molitve” je suštinski deo ,,pravila vere”. Svaki pokušaj razumevanja svetootačke vere i svetootačkog učenja je nepotpun bez bogosluženja. Liturgija je ,,melodija bogoslovlja”: čitanja, himne, molitve i vizantijske službe oslikavaju bogoslovske, eklisiološke, političke i društvene teme toga doba. Jer je jedna i ista Čaša napajala narodni duhovni život, ali i društvenu misao i političko delovanje. Iz toga razloga sv. Nikola Kavasila Liturgiju opisuje kao ,,krajnju tajnu, iznad koje više ništa ne postoji.” Tako je učenje neraskidivo povezano sa doksologijom; bogoslovlje i slavoslovlje govore istim jezikom. Mitropolit Jovan pergamski piše da učenje ranih Otaca stoji u neposrednoj vezi sa njihovim iskustvom kao načalstvujućih na evharistijskim sabranjima njihovih lokalnih zajednica:

Episkopi ovog perioda, pastirski bogoslovi poput sv. Ignatija Antiohijskog i pre svega sv. Irineja, i kasnije sv. Atanasija, pristupali su Božanskom Biću kroz iskustvo crkvenog sabranja, crkvenog bića… (To) evharistijsko iskustvo Crkve je rukovodilo Oce u formiranju njihovog učenja o Božanskom Biću.

Zato ovaj duboki osećaj zajedništva mora da karakteriše i našu bogoslovsku percepciju savremenog sveta. To znači da nijedna individua, odvojena od ostalih, nikad ne bi mogla da iscrpi punoću istine, ukoliko je lišena opštenja sa svetima. Primenjeno na bratske odnose naših sestrinskih crkava, dva plućna krila istočne i zapadne Crkve – da upotrebim termin koji su razmenili papa Pavle VI i vaseljenski patrijarh Atinagora – moraju skladno da dišu. Nijedna strana ne treba da prihvata provokativne nagovore – bilo jednostrano ili uopšteno – u svome rukovođenju Božijim narodom. Štaviše, isti osećaj zajedništva podrazumeva odgovornost za međuversku otvorenost i dijalog u okvirima šire globalne stvarnosti. Konačno, poslednjih godina smo naučili bolnu lekciju da smo – svi mi – zajedno odgovorni ,,za život svijeta” (Jn. 6, 51), za bloagostanje siromašnih i razvoj prirodnog okruženja.

v)Bezmolvije apofatičkog bogoslovlja

Na kraju, svetootačko bogoslovlje se ne može ispravno razumeti bez njegove apofatičke dimenzije. Apofatika se povezuje sa spisima sv. Dionisija Areopagita iz petog veka. Već je u Svetom Pismu nagoveštena ova dimenzija, i to i u Izlasku gde se govori o Mojsijevom bogoviđenju, i u Jevanđelju po Jovanu kada se govori o božanskoj svetlosti. Kroz apofatičko bogoslovlje, istočni Oci potvrđuju apsolutnu transcendentnost Božiju, ali istovremeno naglašavaju Njegovu Božansku imanentnost. Ovo ushođenje čovekovog uma Bogu se može opisati kao pozitivna negacija; to je proces eliminacije sličan asketskoj katarzi (očišćenju) duše, pri čemu se odbacuje svaki oblik umne predstave.

Svakako, klasična filosofija, kao i oni najpobožniji, prihvataju ovaj u osnovi negativan pristup, pošto su svesni strašne transcendentnosti Božije. Ipak, u svetootačkom bogoslovlju apofatika nije samo umni način pristupanja tajni Boga. To nije prosto neki praktičniji način bogopoznanja kroz sholastičko istraživanje. Oci uvek naglašavaju nedoraslost ljudskog uma i jezika da izrazi ovu punoću istine. Po rečima sv. Vasilija Velikog:

Boga poznajemo kroz Njegove energije, ali nam Njegova suština ostaje nepristupna. Božanske energije silaze na nas, ali nam Njegova suština ostaje nepristupna.

Ova distinkcija između božanske suštine i božanskih energija – koju je tako bogonadahnuto opisao sv. Grigorije Palama u periodu 14. veka – nas upućuje na to da se božanska istina ne otkriva samo u umu; već se vascelom svetu otkriva u čovekovom srcu i to kroz evharistijsko sabranje. U krajnjoj liniji svest o Božanskoj transcendentnosti vodi ka ličnom susretu sa Nepoznatim. Ovde se radi o znanju koje prevazilazi svako znanje, a koje se opitno doživljava kao božansko ,,neznanje”. Na taj način bogoslovlje prevazilazi svaku formulu i definiciju, i prevashodno se poistovećuje sa ličnosnom i ljubavnom vezom sa Bogom ostvarenom kroz molitveno sabranje. Kao što to Evagrije Pontijski potvrđuje: ,,Ako sebe nazivaš bogoslovom, onda se istinski moliš; a ukoliko se istinski moliš, onda si bogoslov.”

Na kraju, crkveni Oci ne filosofiraju o nekim apstraktnim stvarima, već blagoveste mističko bogoslovlje. Za njih bezmolvije apofatičkog bogoslovlja označava poznanje zajednice u njenom najdubljem, najličnijem i najsnažnijem smislu. Sv. Jovan Lestvičnik je iskusio ovu istinu kroz sopstveno podvižništvo:

Bezmolvije tela je poznavanje i uređenje naravi i čula, a bezmolvije duše – poznavanje pomisli i neukradiva misao. … Mudar bezmolvnik nema potrebe za rečima: njega sama dela uče. Takvo bezmolvije jeste neprekidni slavoslov i vapaj Bogu.

Asketsko bezmolvije apofatike svima nama – kao i obrazovnim i crkvenim institucijama – nameće osećaj poniznosti pred strašnom tajnom Božijom, pred svetim sveštenstvom i pred krasotom vascele tvorevine. To nas podseća da – pored i iznad onoga čemu težimo i želimo rečima da izrazimo – konačna reč nikada ne pripada nama, već Bogu. To je više od proste refleksije naše ograničene i pale prirode; to je prvenstveno vapaj pred Onim Koji ,,tako zavolje svijet” (Jn. 3, 16) i Koji nam obeća da nas nikada neće ostaviti bez Utešitelja Koji će nas ,,uvesti u svu istinu” (Jn. 16, 13). Da li ikada možemo dovoljno blagodariti na ovom štedrom božanskom daru?

+ + +

Poštovani profesori, cenjeni fakulteti i dragi studenti Papskog orjentalnog instituta,

Molim vas da budete služitelji bogoslovske reči, tako što ćete udisati vazduh bogoslovlja i tako što ćete krotko klečati pred Živim Tvorcem. Molite se Bogu da očisti srca i um vaš; tražite Njegovu milost da spase svakog čoveka, pa čak – i to naročito – one najmanje od naše braće i sestara (Mt. 25, 45) i molite se prilježno za preobraženje vascelog sveta, do najsitnijeg zrna prašine.

Ova institucija je umnogome doprinela proučavanju i širenju pravoslavnog bogoslovlja na Zapadu. U današnje vreme ekumenskog dijaloga ovaj Institut je pozvan da odigra odlučujuću ulogu u približavanju Istoka i Zapada. Učenje i istraživanja koja se sprovode na ovom Papskom orjentralnom isntitutu će u mnogome doprineti zvaničnom bogoslovskom dijalogu koji se odvija između pravoslavne i rimokatoličke Crkve.

Bog blagoslovio sve vas koji se sabrasmo povodom ove istorijske devedesete godišnjice!

predavanje Njegove Svetosti
patrijarha Vartolomeja
održano na Papskom orjentalnom institutu,
Rim, 06. 03. 2008.

prevod s engleskog:
sestrinstvo Trojeručice – Šibeni