ČASOPIS EPARHIJE DALMATINSKE "KRKA" br. 35

SADRŽAJ:

Beseda na Vidovdan; Epoha pravoslavlja; Beseda Njegovog Preosveštenstva episkopa dalmatinskog G.G. Fotija; Ko se i kako kaje; Stanovništvo Dalmacije; Srbi katolici; Saopštenje za javnost Svetog Arhijerejskog Sabora SPC sa redovnog zasedanja održanog u Beogradu od 14. do 22. maja 2009. Godine; Vijesti iz eparhije; Sabor je glas crkve; F. M. Dostojevski — zbornik tekstova; Sveta Gora; Pomozimo dovršetak radova na crkvi svetog Save u Splitu.

IZDVAJAMO IZ SADRŽAJA

Vojin Kalinić

STANOVNIŠTVO DALMACIJE

Kada je Austrija preuzela vlast u Dalmaciji, postojala su dva sloja društva: gradsko na obali i ostrvima i seosko oko gradova i u dalmatinskom zaleđu.

Dalmatinsko društvo u prvoj polovini 19. veka pokazivalo je visok stepen polarizacije. Na jednom polu nalazili su se seljaci koji su činili 90% stanovništva, dok su se na drugom polu nalazili zemljoposednici domaćeg i stranog porekla i činovnici. Veliku prazninu između te elite i nižih slojeva popunjavala je inteligencija, poreklom obično iz viših slojeva, i sveštenstvo.

Seosko stanovništvo Dalmacije bavilo se, pored zemljoradnje, stočarstvom i ribarstvom. Ove privredne grane bile su nerazvijene tako da često nisu obezbeđivale ni osnovnu egzistenciju. Iz tog razloga je veliki broj dalmatinskih seljaka, a ne retko i pravoslavnih sveštenika, emigrirala u prekookeanske zemlje, najčešće u SAD.

Najvažnija grana dalmatinske poljoprivrede bilo je vinogradarstvo: preko 80.000 hektara zemlje nalazilo se pod vinovom lozom, a prosečna godišnja proizvodnja vina, u periodu do Prvog svetskog rata, iznosila je 1.000.000 i 1.200.000 hektolitara.

Pored vinogradarstva, jedino su maslinarstvo i gajenje duvana (zabranjeno 1814. godine a ponovo dopušteno osamdesetih godina XIX veka i to samo na području određenih srezova) bile nešto razvijenije poljoprivredne grane. Stočarstvo, iako je bilo glavno zanimanje stanovništva u brdskim krajevima, nije donosilo veće prihode. Dalmacija je bila pokrajina s najvećim brojem ovaca u Monarhiji, ali zbog loše pasmine i slabe ispaše, ovce su davale malo mleka, mesa i vune. Iz tih razloga Dalmacija nije imala tržišnih viškova u mlečnim proizvodima, tako da nije bio redak slučaj kad je morala čak i da ih uvozi.

Stanovništvo u primorju i na ostrvima obezbeđivalo je svoju egzistenciju baveći se ribarstvom. Broj profesionalnih ribara nije bio velik, tako da ova grana privrede nije bila naročito rentabilna.

Većinu stanovništva Dalmacije činili su Hrvati, Srbi i Italijani koji su bili naseljeni u gradskim sredinama i na ostrvima.

Naseljavanje Srba u Dalmaciju datira još od najstarijih vremena kada su Južni Sloveni od IV do VII veka zauzimali svoje nove životne prostore na Balkanskom poluostrvu. Prema Konstantinu Porfirogenitu, Srbi u Dalmaciji su u ranija vremena nastanjivali njen južni deo. Reka Cetina smatrana je prirodnom granicom između Srba i Hrvata. O naseljavanjima Srba u Dalmaciju govore mnogi istoričari, a među njima i Nikodim Milaš koji piše o nekoliko seoba.

Prva seoba Srba iz Bosne u Dalmaciju bila je krajem XII veka. S malim razmacima vremena u prvoj polovini sledećeg XIII veka desile su se još dve seobe. Jedna od najpoznatijih seoba Srba je iz XIV veka, kada se sestra Cara Dušana Jelena udala za hrvatskog kneza skradinskog Mladena Đurđeva Šubića. Ona je sa sobom povela i nekoliko hiljada Srba.

Najezda Turaka izazvala je velike migracije stanovništva ne Balkanskom poluostrvu koje nisu mimoišle ni Dalmaciju. Hrvatsko stanovništvo, bežeći od turske najezde, napušta Dalmaciju. Ostavljene zemlje Hrvata u Dalmaciji od Zrmanje do Cetine naselio je uglavnom srpski narod iz Bosne i Hercegovine, ali i iz Stare Srbije. O njoj govore svi pisci koji su se bavili prošlošću Dalmacije.

„Ljetopis naš kazuje, da se ta seoba dogodila u razmaku vremena od 1523. do 1527. godine, i da je tada prešlo u Dalmaciju više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima i dodaje, da većina naroda nije došla po svom ličnom pobudu, nego da se to dogodi po želji i naredbi turskih vojničkih zapovednika u Dalmaciji, koji dovedoše taj narod u novoosvojene zemlje, koje su tada bile puste, da im radi na tim zemljama kao kmetovi“, a taj letopis još dodaje da su tada mnoge pravoslavne crkve bile podignute u Dalmaciji. O ovoj seobi kazuje i Barbarigo u svom izveštaju vladi, govoreći da je više hiljada (piu migliaja) srpskih porodica prešlo oko 1527. godine u Dalmaciju i zauzelo Kninsku krajinu, Bukovicu i Kotare, a što je sve tada bilo gotovo pusto (quasi deserto). Spominje istu srpsku seobu u Dalmaciju i dalmatinski proveditor Melchior Michiel u izveštaju mletačkoj vladi od 20. decembra 1539. godine i navodi da je sa narodom prešlo i mnogo sveštenika, kojima narod bezuslovno veruje.

Iz XIV veka potiču tri pravoslavna manastira, od kojih je manastir Krupa, osnovan 1317. godine, izgrađen uz pomoć srpskih kraljeva Stefana Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana Silnog; manastir Krka (SLIKA 3), osnovan 1345. godine kao zadužbina Jelene, udove Mladena Šubića, i manastir Dragović iz 1354. godine. Manastir Krka je najvažniji pravoslavni manastir, i oduvek je bio središte duhovnog, kulturnog, ali i političkog života Srba i Dalmaciji.

Etničku strukturu Dalmacije u periodu XIX veka nije moguće precizirati. Kriterijum koji se koristio u popisu stanovništva 1857. godine bila je veroispovest. Karl von Czoering i Luigi Serregli u svojim statistikama pozivaju se na popis stanovništva iz 1851. godine koji sadrže i podatke o etničkoj pripadnosti. U određivanju etničke strukture polazili su od jezičkog kriterijuma, odnosno da su, prema Jerneju Kopitaru, Pavlu Šafariku, Vuku Stefanoviću Karadžiću i drugim slavistima tog doba, stanovnici koji govore štokavskim dijalektom Srbi. Naime, Czoering među slovenskim stanovnicima Dalmacije pominje isključivo Srbe, a njihov broj procenjuje na 376.676. „Na drugom mestu donosi također broj Talijana, 13.701. Serragli u komentaru koji se odnosi na narodnu strukturu, pozivajući se na Czoeringa statistike, navodi broj Srba u Dalmaciji 369.310 (88,8%), Talijana 45.000 (10,5%), dok su preostali stanovnici Albanci (1.000) i Židovi (318).“ Dalje naglašava da pored Srba u ovoj pokrajini na obali i ostrvima žive i Hrvati, dok je broj Talijana oko 20.000.

O odnosu hrvatskog i srpskog stanovništva, uzimajući popis iz 1857. godine, možemo govoriti jedino približno, uzimajući kao osnovu veroispovest. Od ukupno 416.000 stanovnika Dalmacije bilo je oko 77.000 Srba, odnosno nešto više od 18%, 338.400 katolika (od toga oko 20.000 Talijana), te oko 700 pripadnika druge veroispovesti. Najveći deo Srba živeo je na severu uže Dalmacije – oko 2/3, i u Boki Kotorskoj oko 1/3.

Po zvaničnoj statistici 1879. godine, broji se u Primorju 90.207 Srba pravoslavnih, i to 63.912 u zadarskoj pravoslavnoj eparhiji i 26.295 u bokokotorskoj.

Pored demografskog rasta narednih decenija, u Dalmaciji podaci su slični. Što se tiče podataka o broju vernika Dalmatinsko-istrijske eparhije, podaci su sledeći: preko 10.000 domova sa 70.167 duša po popisu iz 1893. godine. Po popisu iz 1907. godine bilo je 11.737 domova sa 85.167 duša.

Međutim, i pored ovih podataka, broj Srba u Dalmaciji nije lako precizirati iz razloga što je u Dalmaciji živeo i veliki broj Srba rimokatoličke vere. Najbolji primer za to je i dr Lujo Bakotić koji se i sam deklarisao kao Srbin-katolik. On navodi broj stanovnika Dalmacije pred Prvi svetski rat oko 600.000. Od tog broja bilo je oko 120.000 Srba pravoslavne vere i otprilike još 20.000 do 25.000 Srba katoličke vere, većinom intelektualaca.

Izvesnog broja Srba-katolika bilo je čak i među rimokatoličkim sveštenstvom. Najbolji primer je znameniti dubrovački kanonik Dum Iva Stojanović ( upokojio se 1903. god. ). Celog svog životnog veka kao sveštenik ali i pisac, radio je na slozi i jedinstvu srpskog naroda, zbog čega je često bio napadan, trpeći uvrede čak i u hramu u kojem je služio.