ČASOPIS EPARHIJE DALMATINSKE "KRKA" br. 43

SADRŽAJ:

Raskol između istoka i zapada; Mitropolit pergamski Jovan Zizjulas: Pravoslavlje i dijalog; Starac Josif Isihasta; Ukratko o ćirilskom pismu; Što se dogodilo 1941 u Cpbu?; Ne dirajte moju ruševinu!; Vijesti iz eparhije

IZDVAJAMO IZ SADRŽAJA

RASKOL IZMEĐU ISTOKA I ZAPADA

Protojerej dr Džon Majendorf

Hristološki sporovi su, kao što smo videli, izazvali na istoku konačan rascep izmeću vizantijskog hrišćanstva i drugih drevnih hrišćanskih zajednica: Sirijske, Egipatske i Jermenske. Grci i Latini su ostali sami u zajedničkoj vernosti Halkidonu, kao dva kulturna izraza hrišćanstva u rimskom svetu. Raskol, koji ih je najzad odvojio, ne može da se identifikuje ni sa jednim posebnim događajem, pa čak ne može tačno ni da se datira. U ovom procesu svoju ulogu su odigrali i politička opozicija između Vizantije i Franačke imperije, i postepeno otuđivanje u misli i praksi, i divergentan razvoj u bogoslovlju i eklisiologiji. Međutim, bez obzira na istorijske faktore, koji su sve više i više udaljavali dve polovine hrišćanstva jednu od druge, postojale su političke snage koje su radile u korist jedinstva. Vizantijski imperatori su, na primer, od četrnaestog do petnaestog veka sistematski pokušavali da ponovo vaspostave crkveno jedinstvo sa Rimom, da bi na taj način obezbedili pomoć zapada protiv Turaka.

U stvari, ni raskol ni neuspeli pokušaji oko vaspostavljanja ponovnog jedinstva, ne mogu da budu objašnjeni isključivo socijalno političkim ili kulturnim faktorima. Poteškoće koje je istorija sazdala mogle su biti prevaziđene da je postojalo opšte eklisiološko merilo za rešavanje bogoslovskih, kanonskih ili liturgičkih problema, koji su razdvajali Istok i Zapad. Ali srednjevekovni razvoj rimskog primata kao konačnog merila u dogmatskim stvarima, stajao je u očiglednoj suprotnosti sa učenjem o Crkvi, koje je preovladavalo na Istoku. Na taj način nije bilo mogućnosti da dođe do sporazuma o samom problemu, niti o načinu kako da se on reši, sve dok je postojalo razmimoilaženje u učenju o vlasti u Crkvi.

Filiokve

Vizantijci su smatrali da je Filiokve centralna tačka neslaganja između Istoka i Zapada. U njihovim očima, unoseći dodatak u Simvol vere, Latinska crkva se suprostavila tekstu prihvaćenom na vaseljenskom saboru, i dala dogmatski autoritet nepravilno shvaćenom učenju o Trojičnosti. Među Vizantijcima, čak i umereni, kao što je bio Petar patrijarh antiohijski, koji je zamerao sistematskom antilatinizmu svog carigradskog kolege Mihaila Kerularija, smatrao je da je interpolacija zlo, pa čak i gore od zla.

Uzeto u celini, Vizantijcima je nedostajalo potpunije znanje komplikovanih istorijskih prilika, koje su dovele do prihvatanja Filiokve na Zapadu: o interpolaciji u Simvol vere u Španiji u šestom veku, kao sredstvu jačanja anti-arijevskih pozicija u Španskoj crkvi; o širenju interpoliranog Vjeruju u Franačkom carstvu; o upotrebi ovakvog Simvola od strane Karla Velikog u njegovoj antigrčkoj polemici; o pozivanju franačkih bogoslova postfactum na Avgustinov spis O trojičnosti (De Trinitate), da bi se opravdala interpolacija (što Avgustin nije nikada razmatrao) i, najzad, o prihvatanju Filiokve u Rimu, verovatno 1014. godine. Fotije je prvi od Grka pobijao Filiokve 866. godine, kada je u interpolaciji u Vjeruju video ne samo izmenu koju su izvršili nekakvi franački varvari na dalekom Zapadu, nego i oružje antivizantijske propagande među susednim Bugarima, za koje se vizantijski patrijarh smatrao lično odgovornim.

U svojoj okružnici istočnim patrijarsima (866), Fotije je tvrdio da su Filiokve kruna zla, koju su franački misionari uveli u Bugarsku. Već smo videli da su njegove glavne bogoslovske zamerke na interpolaciju bile u tome što ona dovodi do zbrke ipostasnih karakteristika lica Svete Trojice, te je stoga to nova forma modalizma ili polusavelijanstva. Posle sabora 879 - 880 godine, koji je svečano potvrdio originalni tekst Simvola vere, i formalno anatemisao svakoga ko bi sastavljao novi Simvol vere ili ga kvario nezakonitim rečima ili mu bilo šta dodavao ili oduzimao, Fotije je bio potpuno zadovoljan. Da bi proslavio ono što je smatrao za konačnu pobedu pravoslavlja, Fotije je sastavio detaljno pobijanje učenja o dvostrukom ishođenju - svoju čuvenu Mistagogiju - u kojoj je takođe pohvalio papu Jovana VIII, koji je omogućio da dođe do ovog trijumfa.

Pošto je Filiokve konačno prihvaćeno u Rimu i na celom Zapadu, ovaj je problem potezan pri svakom susretu između Grka i Latina, bilo da se radilo o polemičkom ili prijateljskom susretu. Vizantijska literatura o ovom predmetu veoma je obilna. Martin Jugie, Hans - Georg Bek i drugi, napravili su njen pregled u svojim delima. Argumenti Fotija da je Filiokve nelegalna interpolacija, da razara monarhiju (jednonačalstvo) Oca i da relativizira realnost lica ili ipostasno postojanje u svetoj Trojici, ostalo je centar diskusije. Ali često se spor svodio, sa jedne i druge strane, na beskrajna nabrajanja patrističkih tekstova u korist tvrdnji bilo Grka ili Latina.

Pozivanje na stare autoritete često je bilo usredsređeno na tekstove onih Otaca - naročito Atanasija, Kirila Aleksandrijskog, Epifanija Kiparskog - čija se glavna briga sastojala u anti-arijevskoj ili anti-nestorijevskoj polemici, to jest u ustanovljenju Hristovog identiteta, kao večnog i preegzistentnog Božanskog Logosa. U odnosu na Svetog Duha oni su neizbežno upotrebljavali izraze slične onima koji su bili prihvaćeni u Španiji šestog veka, gde se interpolacija najpre i pojavila. U biblijskim tekstovima, kao što su Jovan 20:22 (On dunu na njih i reče: Primite Svetog Duha), oni su videli dokaz Hristove božanstvenosti: ako je Duh Božiji takođe i Duh Hristov (Rim. 8:9), Hristos je sigurno jednobitan sa Bogom. Tako je moguće i da se kaže da je Duh u pravom smislu Duh Sina, pa čak i da proishodi suštinski od obojice - Oca i Sina. Komentarišući ove tekstove i priznajući njihovu podudarnost sa latinskom patrističkom mišlju, Maksim Ispovednik s pravom tumači da njihovo značenje nije u tome da je Sin početak Svetog Duha nego da Duh ishodi kroz Sina, izražavajući tako jedinstvo prirode. Drugim rečima iz delatnosti Duha u svetu posle ovaploćenja, mogao bi se izvoditi zaključak o jednobitnosti tri lica Svete Trojice, ali se ne može izvoditi nikakva uzročnost u večnim ličnim odnosima Duha i Sina.

Međutim, oni koje su Vizantijci zvali Latinophrones - latinski nastrojenim - naročito Jovana Vekosa (1275 - 1282), koga je car Mihailo VIII Paleolog postavio na patrijaršijski presto sa izričitim ciljem propagiranja u Vizantiji Lionske unije (1274), činili su znatne napore da grčke patrističke tekstove o ishođenju Duha kroz Sina, upotrebe u korist Filiokve. Prema latinofronima i kroz Sina i od Sina predstavljaju legitimni izraz iste Trojične vere.

Uobičajeni protuargument pravoslavne strane je bio da u Bibliji i patrističkom bogoslovlju, ishođenje od i kroz Sina označavaju charisma Duha, a ne Njegovo ipostasno postojanje. Jer, zaista, rpeita može da označava darodavca i dar; a u ovom drugom slučaju, ishođenje Duha od ili kroz Sina - to jest kroz ovaploćenog, istorijskog Hrista - dešava se u vremenu i ne podudara se sa večnim ishođenjem Duha od ipostasi Oca, jedinog izvora božanstvenosti.

Većina bogoslova trinaestog i četrnaestog veka su ipak došli do zaključka da je protuargument nedovoljan. Grigorije Kiparski, naslednik Vekosa na patrijaršijskom tronu (1283 -1289) i predsednik na Saboru (1285), koji je zvanično odbacio Lionsku uniju, učinio je da ovaj Sabor odobri tekst koji, osuđuje Filiokve, priznaje večno projavljivanje Duha kroz Sina. Saboru je kao osnova poslužilo učenje da charismata Duha nisu vremenske stvorene realnosti, već večna nestvorena blagodat ili energija Božija. Ovom nestvorenom božanskom životu čovek ima pristup u Telu ovaploćenog Logosa. Stoga nam blagodat Svetog Duha ne dolazi kroz ili od Sina; ono što nam je dano nije ni sama ipostas Duha, niti stvorena, vremenska blagodat, nego spoljašnja projava Boga, različita i od Njegovog lica i od Njegove suštine. Veliki vizantijski bogoslov četrnaestog veka Grigorije Palama, preuzeo je i razvio ovaj argument kao i Grigorije Kiparski, formalno priznajući da je Duh kao energija, Duh Hristov i dolazi od Njega, pošto Ga je On dunuo, poslao i projavio, ali, u Njegovom samom biću i Njegovom postojanju, ali nije od Hrista, nego od Oca.

Kako je vreme prolazilo, postalo je očigledno da spor oko Filiokve nije diskusija o terminima - jer je bilo razloga da se obe strane saglase i kažu da Duh ishodi od Sina - nego je to spor o problemu da li ipostasno postojanje lica svete Trojice može da bude svedeno na svoje unutarnje odnose, kao što je to dopustio post-avgustinski Zapad, ili da li je prvobitni hrišćanski doživljaj bio Trojstvo Lica, a njihovo lično postojanje nije bilo moguće svesti na zajedničku suštinu. Postavljalo se pitanje da li je prva i osnovna sadržina hrišćanskog religioznog doživljaja bila troličnost ili jednobitnost. Ali da bi se diskusija postavila na taj nivo i da bi došlo do istinitog dijaloga o pravoj suštini stvari, bilo je potrebno da obe strane pokažu uzajamno razumevanje. To se, nažalost, nikad nije desilo. Čak na saboru u Florenciji, gde je dolazilo do neprestane konfrontacije oko problema Filiokve, diskusija se kretala oko usaglašavanja grčkih i latinskih formulacija. Najzad je sabor usvojio u osnovi Avgustnovsku definiciju o svetoj Trojici, potvrđujući istovremeno da grčke formulacije nisu sa njom u suprotnosti. Međutim, ovo nije bilo rešenje osnovnog problema.

Prevod s engleskog jezika: Jovan Olbina