ČASOPIS EPARHIJE DALMATINSKE "KRKA" br. 50

SADRŽAJ:

O sveštenstvu; Žitije prepodobnog Aleksandra Svirskog; Kada dođe u našu dušu Hristos će preobraziti sve u nama; Nova pokolenja: Nestade duha žrtve; Psihološki kompleks krivice; Istorija Pravoslavlja u Dalmaciji i njegova misija u savremenom svetu; Krhkim dušama vernika prejake reči nisu služene; Saopštenje za javnost Eparhije dalmatinske i Crkvene opštine Golubić; Pogovor za knjigu "Sjevernom Dalmacijom" Mirka Korolije; Stefan (Knežević) Episkop dalmatinski; Vijesti iz eparhije

IZDVAJAMO IZ SADRŽAJA

Episkop dalmatinski Fotije

ISTORIJA PRAVOSLAVLjA U DALMACIJI I NjEGOVA MISIJA U SAVREMENOM SVETU

Istorija Pravoslavlja u Dalmaciji se vezuje za misiju svetog apostola Pavla i njegovih učenika: apostola Tita, Luke i Ermija, o čemu svedoče i knjige Novog Zavjeta (2. Tim. 4, 11). O boravku svetog apostola Pavla u Dalmaciji govore mnogi ranohrišćanski oci, između ostalih i blaženi Jeronim, koji je i sam bio poreklom Dalmatinac.

Dalmatinski istoričar Ivan Lucius (17. vek) u svojim spisima tvrdi da je apostol Pavle propovedao u Dalmaciji kod starorimskog grada Burnuma na reci Ticius (današnja reka Krka). Na tom mestu je u 14. veku podignut manastir Krka, koji je do danas najznačajniji duhovni i prosvetni centar pravoslavnih Srba severne Dalmacije. Misiju apostola Pavla u Dalmaciji spominje i putopisac Alebrto Fortis.

U prva tri veka hrišćanstvo u Dalmaciji je bilo progonjeno. U tom periodu Crkva u Dalmaciji se okitila mnogobrojnim mučenicima; da pomenemo samo svetog Dujma, Episkopa solinskog, koji je stradao u vreme Dioklecijanovog gonjenja, početkom četvrtog veka.

Hrišćanstvo dobija punu slobodu pojavom cara Konstantina, tj. posle Milanskog edikta 313. godine. To će doprineti sveukupnom procvatu Crkve u Dalmaciji, na čijem prostoru se u to vreme pored romanskih kolonija pojavljuju i brojne grčke kolonije i naselja. Posle pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine, Dalmacija dolazi pod duhovnu vlast Vizantije, odnosno Istočnog rimskog carstva.

Slovenski narodi počinju naseljavati Dalmaciju u sedmom veku u vreme vizantijskog cara Iraklija, što nam potvrđuje vizantijski istoričar Konstantin Porfirogenit (10. vek), koji već u svojim delima pominje Srbe i Hrvate kao slovenske narode u Dalmaciji. Hristijanizacija ovoga prostora obuhvaćena je najvećim delom misijom ravnoapostolne braće svetih Kirila i Metodija (9. vek), koji se sa punim pravom nazvaju apostolima Slovena.

Posle tragičnog crkvenog raskola 1054. godine dolazi do verskog razmimoilaženja ova dva slovenska naroda u Dalmaciji. Naime, Hrvati se u potpunosti opredeljuju za Rim, dok Srbi ostaju verni staroj tradiciji Vizantije i Pravoslavlja.

Prisustvo pravoslavnih Srba u Dalmaciji u Srednjem veku potvrđuju mnogobrojne pravoslavne svetinje i njihovi arheološki ostaci. Za istoriju Pravoslavlja u Dalmaciji najznačajniji je bio 14. vek, kada pravoslavni Srbi podižu svoje najveće svetinje: manastir Krupu kod Obrovca (1317. godine), manastir Krku u kanjonu reke Krke (1345. godine) i manastir Dragović u Cetinskoj krajini (1395. godine). Ovi manastiri će do danas ostati tri najvažnija duhovna i kulturna centra pravoslavnih Srba u Dalmaciji. Manastir Krka će zadobiti dodatan značaj od 1615. godine, kada je pri ovom manastiru osnovana bogoslovska škola, koja postoji i danas.

Pored manastira, u Dalmaciji se već u Srednjem veku grade i značajne parohijske crkve i drugi crkveni objekti (15. i 16. vek), kao što su crkve: u Kuli Atlagića (1450. god.), Pađenima (1456. god.), Polači (1458. god.), Golubiću (1463. god.) i Kninskom Polju (1468. god.).

Pad Bosne i Hercegovine pod vlast Otomanske imperije u 15. veku, prouzrokovao je velike migracije. Pravoslavni Srbi iz Bosne, bežeći ispred turskog zuluma, u sve većem broju naseljavaju prostore Dalmacije. Tako će posebno u Bukovici nići nove pravoslavne crkve. Istovremeno će mnoge već postojeće pravoslavne crkve i manastiri biti rušeni i oskrnavljeni turskim upadima i osvajanjima po Dalmaciji. Zbog turskih osvajanja monasi manastira Dragovića u 16. veku su bili prisiljeni da napuste svoj manastir i sklone se u Mađarsku, gde će osnovati manastir Grabovac.

U 17. i 18. veku, Dalmacija pada pod vlast Mletačke republike, koja vrši velike pritiske na dalmatinske Srbe i Grke i izlaže ih otvorenom prozelitizmu rimokatoličke crkve, koji je podržavan od mletačkih vlasti. Zbog prozelitizma u mnogim pravoslavnim crkvama u Dalmaciji: na Hvaru, u Šibeniku, Zadru i Trogiru, mletačke vlasti naređuju da se pored pravoslavnih oltara u crkvama dozidaju i rimokatolički. Pored verskog i duhovnog pritiska, pravoslavni narod je živeo veoma siromašno i obespravljeno, što će početkom 18. veka rezultirati socijalnim buntom srpskog naroda u Bukovici i Ravnim Kotarima.

Padom Mletačke republike krajem 18. veka, pravoslavni Srbi i Srpska Crkva zadobijaju veću slobodu i prava, ali ne za dugo, pošto će Dalmacijom uskoro zavladati Austrija.

Punu slobodu u kulturnom i duhovnom smislu, Srbi u Dalmaciji doživljavaju tek u vreme Napoleonove vladavine početkom 19. veka. Međutim, ni francuska vladavina nije trajala dugo, pošto Dalmacija 1813. godine pada opet pod vlast Austrije. U tom periodu, Srpska Pravoslavna Crkva nastavlja da vodi veliku borbu za očuvanje Pravoslavlja u Dalmaciji, štiteći i dalje svoj narod od agresivnog prozelitizma i nasilnog nametanja Unije. Ovoj borbi veliki doprinos će dati velikani uma i duha srpskog naroda sa prostora Dalmacije, da pomenemo samo poznatog književnika Simu Matavulja, autora «Pilipende»; a posebno velike jerarhe 19. veka: Episkopa dalmatinskog Stefana Kneževića i njegovog naslednika na tronu, velikog kanonistu i bogoslova Nikodima Milaša, koji je svoje bogoslovsko obrazovanje zaokružio u Kijevu.

Krajem 19. i početkom 20. veka, Dalmaciju potresaju veliki narodni pokreti sa ciljem njenog političkog oslobođenja od stranih vlasti, čemu će svoj veliki doprinos dati kako Hrvati, tako i Srbi Dalmatinci.

Stvaranjem Kraljevine Jugoslavije 1918. godine, sve više jačaju ideje jedinstva i kulturne srodnosti Srba i Hrvata u Dalmaciji. Međutim, ta će ideja doživeti slom početkom Drugog svetskog rata, formiranjem Pavelićeve NDH. Za vreme NDH desiće se veliki genocid nad Srbima, koji doživljavaju jedno od najvećih stradanja u svojoj istoriji u Hrvatskoj. To stradanje i danas potvrđuju mnogobrojne jame i logori iz Drugog svetskog rata, a posebno najveći logor smrti u ovom delu Evrope – Jasenovac.

Na žalost, ni Drugi svetski rat, ni njegova velika tragedija, nije bila dovoljna opomena. Tragedija će se u nekom obliku ponoviti u nedavnom ratu u Hrvatskoj (1991 - 1995. godine), kada samo sa prostora Dalmacije biva proterano blizu sto hiljada pravoslavnih Srba, a njihove kuće, crkve i manastiri ostaju popaljeni i porušeni. Po statističkim podacima iz 2001. godine, samo trećina prognanog srpskog stanovništva do sada se vratila na prostore Dalmacije i to većinom stariji ljudi.

To bi u najkraćim crtama bila istorija Pravoslavlja u Dalmaciji, istorija njegovog raspeća, ali i ponovnog vaskrsavanja.

Ono što bismo u drugom delu ovoga izlaganja hteli da istaknemo je vezano za odnos i stav Pravoslavlja prema savremenom svetu.

Može li Pravoslavlje dati odgovor na velike izazove današnjeg čovečanstva, kao što su problemi globalizacije, sekularizma, bioetike i ekološka kriza? Mi smatramo da može i mora, jer duboko verujemo da Pravoslavlje svojom Liturgijom preobražava čitav kosmos i čoveka u njemu, svetotajinski ga čineći telom Hristovim (1. Kor. 12, 27).

Jedan od današnjih velikih igumana Svete Gore, naše vreme je nazvao «epohom Pravoslavlja». Kako da razumemo te reči: proročki? Možda je suviše smelo. Ili da te reči razumemo kao blagoslov i obavezu, da mi pravoslavni treba da budemo istiniti svedoci Jevanđelja Hristovog u svetu koji «u zlu leži» (1. Jn. 5, 19) i u kojem, po rečima svetog apostola Jovana Bogoslova, dominira «pohota tjelesna, i pohota očiju, i nadmenost življenja» (1. Jn. 2, 16). Danas smo svi više nego svesni dominacije «telesne filosofije» kod modernog čoveka, koji se polako pretvara u pukog konzumenta, svodeći svoj život samo i isključivo na biologiju.

Zadatak Pravoslavlja je da današnjem savremenom čoveku, koji se može uporediti sa jevanđelskom neplodnom smokvom (Mt. 21), otkrije i pokaže život u Hristu, tj. da mu ukaže na onu tajnu o kojoj govori sveti apostol Pavle, da «ne živim više ja, nego u meni živi Hristos» (Gal. 2, 20).

Pored tog svog osnovnog priziva ohristovljenja svih verujućih u zajednici Pravoslavne Crkve Hristove, veliki ruski bogoslov Georgije Florovski u glavnim crtama karakteriše i savremeno pravoslavno bogoslovlje, govoreći: «Pravoslavno bogoslovlje je prošlo sve glavne stadijume mišljenja savremene Evrope: teologiju baroka, sholastike, pijetizma, nemačkog idealizma i socijal-hrišćanstva», tvrdeći da je sve to ostavilo dubokog traga na pravoslavnom bogoslovlju i pravoslavnoj kulturi uopšte, ali da je Pravoslavlje opstalo i da će opstati i u ovo naše vreme, jedino ako se bude držalo svetog Predanja i bogonadahnutog bogoslovlja Svetih otaca. To nam isto potvrđuje jedan od najvećih živućih bogoslova Pravoslavlja, Mitropolit pergamski Jovan Zizjulas, koji kaže: «Teologija je snaga Crkve (Pravoslavlja) iznad svake druge moći – diplomatske ili ekonomske.»

Pravoslavlje, kao «svečovečanska religija», kako su je često nazivali ruski Sveti oci i velikani duha, da pomenemo samo Dostojevskog, sačuvalo je u sebi ranohrišćansku agapijsku ljubav i razumevanje za siromašne, uboge i nište, jer Pravoslavlje nosi u sebi punoću ljubavi Hristove. Pravoslavlje potvrđuje istinu svetog Jevanđelja da je Bog ljubav i da samo onaj ko u ljubavi prebiva, u Bogu prebiva (Jn. 14, 23).

Pored toga, Pravoslavlje je uvek bilo i jeste vera dijaloga. Ono je uvek kroz svoju istoriju propovedano onima «koji imaju oči da vide i uši da čuju» (Mt. 13, 9), tj. onima koji imaju očišćene oči uma i nikada nije nametano nasiljem. U svetom Pravoslavlju se takođe čuva jedinstvo Crkve Hristove i neprekinuto apostolsko Predanje od svete Pedesetice do danas. Pravoslavljem se prevazilaze istorijske i nacionalne granice. Sveti vladika Nikolaj Srpski u tom smislu kaže: «Zatvoriti Pravoslavlje u granice jedne nacije ili jedne provincije, isto je što zatvoriti sunčevu svetlost u gvozdeni kovčeg», te držeći se jevanđelskog principa da u Pravoslavlju «nema više Judejca ni Jelina» (Gal. 3, 28), naglašava: «Pravoslavlje treba da kuca podjednako toplo za sva ljudska bića na zemlji, koja se u buri života hvataju za Hrista, kao kotvu spasenja.»

Pravoslavlje je u svome dvehiljadegodišnjem krstovaskrsnom vhodu kroz istoriju uspelo i u naše dehumanizovano vreme da očuva ideal svetosti. Po pravoslavnom shvatanju, svetost bi trebala da bude mera svakog hrišćanskog društva, pa i države. Na ovaj ideal svetosti u naše vreme poziva i Njegova Svetost Patrijarh vaseljenski Vartolomej u svojoj besedi «O Svetom Pismu i misiji Crkve u savremenom svetu», gde naglašava: «Svetost u društvu seje seme koje isceljuje i preobražava kako tvorevinu, tako i čoveka», te «da se zlo u svetu može iskoreniti samo svetošću.»

Ovim sveštenim rečima i blagoslovom Vaseljenskog Patrijarha zaključujemo ovo naše kratko izlaganje o istoriji Pravoslavlja u Dalmaciji, kao i misiji Pravoslavlja u savremenom svetu. Nadamo se i molimo Bogu, da lepota Lika Hristovog, Koji se autentično sačuvao u pravoslavnom bogoslovlju i ikoni, pomogne savremenom svetu i čoveku da otkrije put spasenja, ukazujući mu na jevanđelski put života u ljubavi prema Bogu i bližnjima.

Tekst za Konferenciju međunarodnog

Fonda jedinstva Pravoslavnih naroda

(Dubrovnik, 2011. godine)