Krka časopis br. 20

ČASOPIS EPARHIJE DALMATINSKE "KRKA" BROJ 69

SADRŽAJ:

Sadržaj broja:

IZDVAJAMO IZ SADRŽAJA:

Vojin Kalinić

DOPRINOS NIKODIMA MILAŠA ISTORIJSKOJ NAUCI

Milaševa dela istorijske sadržine zauzimaju visoko mesto u srpskoj istoriografiji. Kao đak Ilariona Ruvarca, on je u svojim delima u velikoj meri potpao pod njegov uticaj, tako da se Milaš može smatrati prvim istoričarem koji je prihvatio Ruvarčeve metode kritike izvora i istorijskih činjenica. Takođe, redovno se savetovao sa Ruvarcem pri pisanju svojih dela istorijske sadržine.
Delo koje je podiglo veliku buru 80-ih godina XIX veka i koje mu dugo vremena nije zaboravljeno, a naročito od onog dela rimokatoličke crkve koji je radio na unijaćenju pravoslavnih, svakako je Slovenski apostoli Kiril i Metodije i istina pravoslavlja.
Povod za pisanje ovog dela dao mu je đakovački biskup Josip Juraj Štrosmajer, koji je još od 1861. godine nastojao da se proslavljaju sveti Ćirilo i Metodije, jer se bližila hiljadugodišnjica otkako su ova braća započela svoju prosvetiteljsku misiju među Slovenima.
Štrosmajer je lično 1863. godine predložio papi Piju IX da ih proglasi svetiteljima, kako bi ih rimokatolički Sloveni mogli proslavljati. Papa je izašao u susret ovoj molbi 30. septembra 1880. godine izdavši encikliku Grande Manus (veliki dar), u kojoj su Đirilo i Metodije proglašeni za svetitelje rimokatoličke crkve. Nakon ove papine enciklike, rimokatolički biskupi iz naših krajeva na čelu sa Štrosmajerom izdali su poslanice u kojima su pozivali sve Slovene na hodočašće u Rim, u znak zahvalnosti papi. Pri tom još u svojim poslanicama nisu zaboravili da kritikuju pravoslavnu Crkvu.
Milaš je bio izazvan ovom akcijom biskupa Štrosmajera, koji je bio apostolski vikar za uniju. U njemu Milaš prepoznaje fanatičnog rimokatolika još od kada je izdao svoju pastirsku poslanicu 1864. godine, hvaleći i uznoseći encikliku i silabus pape Mazati-Feretija protiv savremene kulture. Takođe je poznata i Štrosmajerova izjava iz korizmene okružnice za 1881. godinu „da samo unija sa Rimom može biti zalog zemaljske i vječne sreće".
Pored Milaša i S. Bjelanović, braća Ruvarac i mnogi drugi videli su u biskupu Štrosmajeru apostola rimokatoličkog panslavizma.
Milaš je ubrzo stupio u kontakt s nikomidijskim mitropolitom Filotejom Vrijenosom, koji mu je poslao svoju kritiku papine enciklike. Takođe je bio u stalnom kontaktu sa Episkopom Gerasimom Petranovićem, koji je izdao svoju poslanicu u kojoj upozorava sveštenstvo i narod da se čuvaju od prikrivenih namera đakovačkog biskupa. Savetujući se sa Episkopom Kneževićem, Milaš piše poslanicu koju će pomenuti episkop izdati uoči Duhova 1881. godine. Kada je ova poslanica objavljena, primljena je sa velikom radošću i neskrivenim oduševljenjem kod pravoslavnog sveštenstva i naroda. Ubrzo su usledili otvoreni napadi hrvatskih listova u Dalmaciji. Poslanice je najviše napadao profesor zadarske rimokatoličke bogoslovije Antun Franki, koji je izdao i knjižicu protiv poslanica dvaju vladika.
Zbog ovih reakcija rimokatoličke propagande, a bojeći se da će ostati nedorečen, Milaš u decembru 1881. godine izdaje svoju knjigu Sveti Kiril i Metodije i istina pravoslavlja. Kada je knjiga ugledala svetlost dana, usledile su oprečne reakcije, kao što je bio slučaj sa poslanicama dvaju episkopa. Profesor Franki ne samo da je kritikovao Milaševu knjigu, nego je i otvoreno napao njegovu ličnost, prikazujući ga kao nemirnjaka.
Značaj ove Milaševe knjige utoliko je veći što je on prvi koji je u Dalmaciji javno, na način na koji je to najbolje umeo, sa perom u ruci, ustao protiv unijatske propagande.
Milaš je još jednom bio izazvan od strane Štrosmajera i njegovih pristalica. Povod je bio kada je «Obzor», organ Štrosmajerovih pristalica, pisao 1893. godine da sveti Sava nije bio pristalica crkvenog raskola i da je bio veran sin i pastir jedinstvene Crkve, kao i to da je bio dušom katolik. Milaš je ovim povodom napisao više članaka kao što su: «Sveti Sava u hrvatskim novinama», «Krunisanje prvog srpskog kralja Stefana Nemanje» (1905. godine). Glavno Milaševo istorijsko delo jeste «Pravoslavna Dalmacija» za koje je u već poodmaklim godinama napisao da mu je «ponos i dika». Na ovom delu radio je sa mnogo ljubavi i smatrao ga je svojom dužnošću, kao jednog ponosnog pravoslavnog Dalmatinca. Pri pisanju ovog opsežnog dela, Milaš je prvo izdavao originalana arhivska dela.
Većina njegovih interesovanja kao istoričara nastala su iz političkih potreba, što nikako ne može da umanji njihovu naučnu vrednost, ali je tu činjenicu potrebno poznavati da bi se bolje shvatila njegova istorijska dela.
Burni događaji iz 1896. godine u Dalmaciji, naročito u Vrlici, izazvali su Milaša da u svojoj vaskršnjoj poslanici ustane protiv unijaćenja pravoslavnih u Dalmaciji. Milaš se počeo više interesovati za istoriju pravoslavne vere na tim prostorima. Pune četiri godine, kad god bi imao slobodnog vremena, bavio se ovom tematikom. Skupljao je građu u Zadarskom, Dubrovačkom, Venecijanskom i drugim arhivima.
Za naslov ovom delu, Milašu je dao povod organ rimokatoličke crkve koji je izlazio u Zadru pod imenom «Katolička Dalmacija». Ovaj organ je kroz štampu i brošure koje je izdavao, napadao pravoslavnu veru, govoreći kako su je tuđinci uneli u Dalmaciju polovinom XIX veka.
Na temelju autentičnih pisanih dokumenata, Milaš je izneo čvrsta uverenja da je sve ono što je tada iznosila rimokatolička propaganda plod njihovog verskog fanatizma. Milaš je izneo argumente da je pravoslavna vera bila jedina vera u Dalmaciji preko 900 godina. U X veku tadašnji dalmatinski episkopi podlegali su uticaju romanizma i od tada se pravoslavna vera od zvanične pretvorila u gonjenu veru.
Ovom svojom knjigom Milaš je hteo da pokaže pravoslavnim Dalmatincima prošlost njihove vere u Dalmaciji. Istakao je značaj svih borbi i teških iskušenja koja su njihovi preci morali da izdrže u odbrani i očuvanju vere svojih otaca, naglašavajući da svoju veru moraju da ljube i poštuju i da je ona jedina koja vodi ka spasenju.
Pravoslavnu Dalmaciju pohvalila je tadašnja srpska štampa iz Srbije, a stizale su i mnoge pohvale od sveštenstva i naroda u Dalmaciji.