Istorija

1. HRIŠĆANSTVO U DALMACIJI DO DIOBE CRKAVA

Hrišćanstvo je doprlo u Dalmaciju već u apostolsko doba. Apostol Pavle sam kaže da je propovijedajući stigao čak do Ilirika (Rim. 15, 19), a za svoga učenika Tita veli da je otišao na propovijed u Dalmaciju (2. Tim. 4, 11). Blaženi Jeronim, porijeklom Dalmatinac, takođe govori o Pavlovoj propovijedi u Iliriku, a Epifanije Kiparski opet tvrdi da je apostol Luka (možda kao pratilac Pavlov) učestvovao u evangelizaciji Dalmacije, Galije, Italije i Makedonije. Predanje o radu apostola Pavla u Dalmaciji je ostalo i dalje živo. Dalmatinski istoričar Ivan Lucijus (+1679) zabilježio je i konkretniji podatak kako se apostol Pavle prolazeći kroz Dalmaciju zaustavio kod grada Burnuma, nedaleko današnjeg Kistanja, blizu rijeke Ticijus (današnje Krke), što ukazuje na postojanje jedne hrišćanske opštine u ovom kraju već u apostolsko doba. To nas podsjeća na katakombe nad kojima je kasnije sagrađen manastir Krka u kome je po Lucijusovom kazivanju na nekoj dasci bio urezan slovenski zapis o ovom boravku apostola Pavla u Dalmaciji. I visovački franjevac, istoričar Vinjalić, piše sto godina poslije Lucijusa da su se ,,u manastiru sv. Arhanđela, u kome danas kaluđeri žive, nalazili napisani dotični stihovi na slovenskom jeziku u spomen boravljenja u tome mjestu apostola Pavla.” Predanje o boravku apostola Pavla u Dalmaciji pominje i Alberto Fortis u svom putopisu. Ova tradicija dobila je i svoj likovni izraz u jednoj slici koja se nekad nalazila u manastiru Krki, a prikazivala je apostola Pavla kako propovijeda Dalmatincima obučenim u narodne nošnje.

U toku prvih triju vijekova uhvatilo je hrišćansgvo u Dalmaciji korijena i pored gonjenja za vrijeme koga su i ovdje zapisana mnoga imena mučenika, od kojih je ostao u naročitom poštovanju sv. Domnio, Dujmo, episkop solinski, koji je stradao u Dioklecijanovom gonjenju početkom 4. vijeka. Poslije Milanskog edikta (313.) hrišćanstvo je i u Dalmaciji rapidno krenulo naprijed i uskoro na sceni crkvenih zbivanja vidimo mnoge značajne predstavnike dalmatinske crkve. Pored romanskih kolonija u Primorju se tada pojavljuju i grčke kolonije, koje jačaju naročito otkako je Dalmacija, najprije privremeno (437.), a poslije propasti zapadnog rimskog carstva (476.) definitivno došla pod vlast Vizantije, odnosno Istočnog rimskog carstva. Od vremena cara Justinijana (527-565) te grčke kolonije postaju i rasadnici grčke kulture o čemu svjedoče mnogi spomenici od Ravene pa niz čitavo jadransko primorje. Po primorskim gradovima služi se u hrišćanskim crkvama na latinskom, ali i na grčkom jeziku, naročito u mjestima gdje su bile jače grčke kolonije.

Razvoj hrišćanske crkve u Dalmaciji bio je ozbiljno ometen dolaskom Slovena, Srba i Hrvata, koji su zajedno sa Avarima mnoge oblasti na Balkanskom poluostrvu opustošili, mnoge gradove razrušili i crkvenu organizaciju razorili. O geografskom smještaju Srba i Hrvata na ovom području daje najraniju sačuvanu informaciju vizantijski car-istoričar Konstantin Porfirogenit (945 -959): ,,Od rijeke Cetine počinje zemlja Hrvatska i pruža se prema Primorju do granice Istre... a prema Cetini i Livnu graniči sa Srbijom.” Ovo Porfirogenitovo kazivanje usvojili su, ili na osnovu drugih izvora utvrdili, i naši stariji istoričari. I Lucijus veli da su Hrvati zauzeli dio Dalmacije od Istre do Cetine, a Srbi dalje na jug do Drača. To usvaja i Mavro Orbin, Andrija Zmajević, Rački, Ljubić, Miklošić i drugi. Naposljetku, to potvrđuje i činjenica da je Hum odvajkada bio u sastavu srednjevjekovne srpske države, a sjeverna Dalmacija je ulazila u sastav hrvatske države, koja je od 1102. ušla u personalnu uniju sa Ugarskom. U primorskim gradovima prevladavalo je romansko stanovništo. Ono se tu i na ostrva sklonilo sa kopna pred slovenskom stihijom.

Hristijanizacija doseljenih Hrvata i Srba počela je već od doseljenja, ali je napredovala sporo. Strani, latinski i grčki bogoslužbeni jezik bio je tome najveća smetnja, jer je pored nerazumijevanja rađao podozrenje i strah da strani propovjednici ne bi bili eksponenti stranih sila, franačke ili vizantijske države. Treba, naime, naglasiti da je 732. godine vizantijski car Lav III Isavrijanac, da bi se osvetio papi zbog protivljenja njegovoj ikonoboračkoj politici, oduzeo ispod papine jurisdikcije Siciliju, Donju Italiju i cio Ilirik, a s njime i cijelu Dalmaciju i Prevalis, te ih potčinio carigradskom patrijarhu. Tako je stvoren princip da se granice carigradske patrijaršije podudaraju sa granicama vizantijske države. Dok se tako carigradska patrijaršija našla pod zaštitom vizantijske države, papa se stavio pod zaštitu franačkog kralja Pipina malog, čijeg će sina Karla Velikog 800. g. birati za rimskog cara. Karlo je uskoro osvojio sjevernu Dalmaciju, što je utvrđeno i Ahenskim mirom (812.), kada su Vizantiji ostala od sjeverne Dalmacije samo ostrva Krk, Cres, Lošinj i Rab i gradovi Zadar, Trogir i Split. Tim područjem upravljao je carski namjesnik ili prokonzul (strateg) sa sjedištem u Zadru, koji je poslije razorenja Salone ostao sve do 1918. glavni grad sjeverne Dalmacije. Tada su franački misionari pokrstili dalmatinske Hrvate, čiji je knez priznavao vrhovnu vlast furlanskog markgrofa i franačkog kralja.

Hrvati su s vremenom uspjeli da asimiliraju avarske i romanske ostatke, da se otresu franačke i vizantijske vlasti i da stvore svoju državu koja je trajala od 9. do 12. vijeka. Primorski gradovi, iako više nisu bili onako nezavisni kao pod Vizantijom, ipak su zadržali svoja osnovna municipijalna prava. Tako je ostalo i poslije 1102, kad je Hrvatska ušla u personalnu uniju sa Ugarskom. Ta unija nije uticala na etničko stanje u Dalmaciji. Romansko stanovništvo u primorskim gradovima miješalo se sa hrvatskim i prilično se asimiliralo, dok su se ostaci ilirsko-keltskih plemena na kopnu povlačili pred Hrvatima u planinske krajeve i zbog geografskih uslova i nesigurnosti odavali se mahom nomadskom stočarskom načinu života. Njih su još Vizantinci nazivali Mavrovlasima (Crni vlasi), pa su to ime usvojili kasnije i Sloveni, Hrvati i Srbi. I Mlečani su ih zvali Murlaki ili Morlaki. Kasnije, kad se oni budu sasvim asimilirali sa Hrvatima i Srbima, neće ovaj naziv više imati etnički značaj, već će označavati onaj dio dalmatinskog stanovništva, koji se po planinskim predjelima dalmatiskog kopna bavi stočarskim načinom života.

Kad je Ugarska, stupivši u zajednicu sa Hrvatskom, izbila na Jadransko more, našla je opasnog takmaca u Mletačkoj Republici. I jedna i druga sila željela je da pridobije uza se dalmatinske gradove, ali su oni uglavnom ljubomorno čuvali svoje autonomije, i ma koliko da su izražavali uzajamno rivalstvo, bili su solidarni u otporu prema strancima. Oni su čuvali svoj regionalni dalmatinski patriotizam (dalmatinizam) i ponosili se njime.

U crkvenom životu hrvatske Dalmacije prevladala je u 10. i 11. vijeku latinština. Ćirilo-metodska glagoljica i ćirilica nisu mogle da se održe, jer su njima pisane bogoslužbene knjige vizantijskog obreda, dok je ovdje od ranije ušao u upotrebu latinski jezik, kako u opštem životu, tako i u crkvi i obredima. Otpor latinštini od strane nižeg sveštenstva i mnogih episkopa na čelu sa ninskim episkopom Grgurom završio se neuspjehom. Latinaši su pobijedili, te je na splitskom saboru 1060. konačno zabranjeno služenje na slovenskom jeziku i rukopolaganje za sveštenike onih lica koja ne znaju latinski. Kako je to bilo baš u vrijeme konačnog rascijepa između istočne i zapadne crkve (1054.), poslužilo je to pojačanju razlika izmeću Hrvata koji su sada, po sili zaključaka lateranskog i ovog splitskog sabora, uveli latinštinu, i Srba koji su se služili ćirilicom i njome pisali prevode bogate vizantijske bogoslužbene i bogoslovske literature, a bogosluženje vršili na slovenskom jeziku po grčkom obredu. Srbi ostadoše u istočnoj, grčkoj hrišćanskoj sferi, a Hrvati u zapadnoj, latinskoj. Ne bi u tome bilo naročitog zla po naše narode da je etnička granica bila jasna i kroz vijekove stabilna. Sa njenim pomjeranjem i miješanjem Srba i Hrvata, kao pripadnika istočne i zapadne crkve, dolazilo je do uzajamnog trvenja, koje su spoljni politički faktori često potpirivali i dovodili do otvorenog antagonizma, tako štetnog i po Srbe i po Hrvate. Podjela crkava je po naše narode posebno fatalan događaj, jer je granica između podijeljenih crkava i oštrica svih aspiracija, prozelitizama i antagonizama kao oštro sječivo kroz vijekove ranjavalo naše nacionalne organizme. Naši neprijatelji su to do maksimuma koristili.